Tugthús á tímamótum

Það hefur gengið undir ýmsum nöfnum undanfarin 141 ár; Tugthúsið, Steinninn, Nían, Fangahúsið eða einfaldlega Hegningarhúsið. Frá árinu 1874 hefur reisulegt hús á Skólavörðustíg 9, hlaðið úr íslensku hraungrýti, hýst þúsundir manna og kvenna sem dæmd hafa verið til refsivistar.

Nú hillir undir nýja tíma í sögu hússins og ýmsar hugmyndir hafa komið fram um nýtt hlutverk þess. Þær sem hæst hafa borið tengjast veitinga- eða hótelrekstri og þá hafa heyrst hugmyndir um að þar verði safn. Forstöðumaður fangelsisins ber hlýjan hug til hússins og segist munu sakna þess.

Hegningarhúsið er elsta fangelsi landsins, byggt 1874. Staðið hefur til um skeið að starfsemi þess yrði flutt annað, enda hentar húsið ekki til reksturs nútímafangelsis og hefur það undanfarin ár fengið tímabundin starfsleyfi til tveggja ára í senn. Gangi áætlanir eftir verður fangelsið á Hólmsheiði tilbúið fljótlega eftir næstu áramót og starfsemi Hegningarhússins og Kópavogsfangelsisins flytur þangað vorið 2016. Þar verður pláss fyrir 56 fanga, en nú eru samtals 26 pláss í fangelsunum tveimur.

220-300 fangar á ári

Í Hegningarhúsinu er pláss fyrir 14 fanga í fimm tveggja manna klefum og tveimur gæsluvarðhalds- og einangrunarklefum. Þangað koma 220-300 fangar á ári, fangelsið er svokallað móttökufangelsi sem þýðir að allflestir karlmenn sem koma til fangavistar byrja þar, en konur fara beint í fangelsið í Kópavogi. Þegar í Hegningarhúsið er komið tekur við læknisskoðun og mat á því hvar best sé að viðkomandi afpláni og hann síðan fluttur þangað. Þetta mat tekur mislangan tíma; allt frá nokkrum dögum og upp í nokkrar vikur. Í einstaka tilvikum afplána fangar dóma sína í Hegningarhúsinu og eru þar í nokkra mánuði, oftast að eigin ósk.

„Fyrsti fanginn kom inn snemma árs 1875 og hér hafa verið fangar allar götur síðan,“ segir Guðmundur Gíslason, forstöðumaður Hegningarhússins. „Áður gegndi hús Stjórnarráðsins hlutverki fangelsisins, en hætt var að nota það í þeim tilgangi 1815. Næstu 60 árin voru fangar vistaðir í klefum í Austurstræti, reyndar voru líkamlegar refsingar líka algengar, en þegar Reykjavík tók að stækka var talið ótækt að hér væri ekkert fangelsi. Til stóð að byggt væri fangahús í hverjum landsfjórðungi, en það varð lítið úr því.“

Byggt með aga í huga

Að sögn Guðmundar var Hegningarhúsið einstök bygging á sínum tíma. „Þetta var eitt af veglegustu húsunum í borginni, þótti stórt og sérstakt í útliti. Við bygginguna var farið eftir nýjustu kenningum um fangelsi og fangavist í Evrópu og Bandaríkjunum. Þetta er byggt á svokölluðu Fíladelfíumódeli frá Bandaríkjunum sem þótti framúrstefnulegt á sínum tíma í fangelsismálum. Það byggðist á ströngum aga og fangar gátu færst upp í kerfinu og unnið sér inn fríðindi ef þeir höguðu sér vel. Líklega hefur þetta kerfi ekki virkað mjög vel hér, en byggingin er byggð með þessa betrunarvist í huga.“

En steinhúsið stóra hýsti margt annað en afbrotamenn. Á efri hæðinni var stjórnsýslumiðstöð Reykjavíkur; þar var svonefnt bæjarþing og haldnir þar bæjarstjórnarfundir og kosið til bæjarstjórnar. Landsyfirréttur, síðar hæstiréttur, var þar til húsa og þar var líka borgarasalur þar sem ýmsar samkomur voru haldnar, þ.ám. dansleikir og leiksýningar og þar voru fyrstu lúðrasveitartónleikar á landinu. „Í salnum voru ýmsar almennar samkomur fyrir Reykvíkinga og veisluglaumurinn barst án efa inn í fangaklefana. Þá stofnaði séra Friðrik KFUK og KFUM í þessu húsi og fundir félaganna voru haldnir hér,“ segir Guðmundur.

Hann segir að þegar húsið var reist hafi ýmsum þótt það helst til langt frá bænum. „Byggðin í Reykjavík var fyrst og fremst í Austurstræti og Kvosinni. Lögreglumenn kvörtuðu nokkuð yfir því að þurfa að burðast með ofurölvi menn alla leið neðan úr Kvosinni og upp á Skólavörðustíg. En það liðu ekki mörg ár þar til húsið var komið inn í miðjan bæ.“

Þá staðsetningu segir Guðmundur vera eina af ástæðum þess að Hegningarhúsið hentar ekki til fangavistar. Það sé staðsett í nágrenni kráa og skemmtistaða, þaðan berist hávaði langt fram eftir nóttu og það gerist alloft að næturhrafnar sem þreyttir eru orðnir á skemmtanahaldi berji húsið að utan í þeim tilgangi að komast inn og hvíla sig. Þeim er jafnan vísað á lögreglustöðina við Hverfisgötu.

„Annar ókostur er að það er auðvelt að henda fíkniefnum og ýmsu öðru óæskilegu yfir vegginn umhverfis fangelsisgarðinn. Sumir sem eru að skemmta sér hugsa hlýlega til fanganna og henda bjórdósum yfir vegginn. Þeir njóta þessa þó ekki, því það er alltaf leitað í garðinum áður en fangarnir fara út í hann.“

Tölvulaust fangelsi

Þar sem fangelsið er staðsett milli íbúðahúsa og fyrirtækja geta margir séð yfir í fangelsisgarðinn. Guðmundur segir það hafa valdið því að einstaka fangar vilji ekki fara út í hann því þeir óttist að einhver beri kennsl á þá. „Það er réttur hvers fanga að þurfa ekki að vera fyrir sjónum annarra, kjósi hann svo. En þetta er eitt af því sem gerir staðsetninguna erfiða.“

Húsið er friðað að hluta, með svokallaðri B-friðun sem þýðir að sumt er alfriðað eins og t.d. sum húsgögnin sem m.a. voru teiknuð af Guðjóni Samúelssyni, gluggabúnaður og allt ytra byrði þess. „Það hefur þurft að breyta ýmsu í fangelsinu á neðri hæðinni til að aðlagast nútímanum. En það hefur ekki verið hægt að breyta nógu mörgu, hér er t.d. engin aðstaða til vinnu eða náms og þetta er eina tölvulausa fangelsið á landinu,“ segir Guðmundur.

Í fangelsinu starfa tíu fangaverðir og nokkrir til viðbótar starfa við skrifstofustörf og flutning fanga. Öllum sem starfa bæði í Hegningarhúsinu og Kópavogsfangelsinu hafa boðist störf í nýja fangelsinu á Hólmsheiði og segir Guðmundur flesta ætla að þiggja það. „Auðvitað verður þetta gríðarleg breyting, sú stærsta sem hefur orðið í fangelsismálum hér í um 100 ár, en ég hef áhyggjur af því að það verði ekki nægilega vel mannað. Hugmyndin virðist vera sú að reka nýja fangelsið með nánast sama starfsmannafjölda, þrátt fyrir tvöfalt fleiri fanga. Það er ekki nóg að fá nýtt fangelsi, vinnubrögðin þurfa að vera áfram jafn fagleg og hingað til. Það gerist ekki með undirmönnun.“

Hvorki lúxus- né letilíf

Guðmundur segir marga fanga eiga erfitt með að horfast í augu við þá staðreynd að þeir séu komnir í fangelsi. Því geti fylgt mikil vanlíðan sem takast þurfi á við. Læknir og hjúkrunarfræðingur eru með starfsaðstöðu í húsinu, einnig er þjónusta sálfræðinga og félagsráðgjafa veitt eftir þörfum. „Það er oft eins og samfélagið átti sig ekki á því sem gerist þegar fólk er svipt frelsi sínu. Við, sem vinnum hérna, sjáum hvaða áhrif þetta hefur á menn. Stundum er talað um fangelsisvist sem lúxus- og letilíf, að allt sé gert fyrir „þessa fanga“ og stundum er sagt að ekki sé beitt nógu mikilli hörku og svo framvegis. Í hverju ætti sú harka að felast og hvað ætti að nást fram með henni? Fólk er svo fljótt að dæma, ekki síst á netmiðlunum. Það sem gleymist er að sá sem fer í fangelsi losnar út eftir tiltekinn tíma. Viljum við ekki að hann verði betri maður eftir vistina? Auðvitað er það mikill bónus ef menn finna sig í námi eða starfi og halda því áfram eftir að þeir losna.“

Guðmundur segir að gagnrýni sem þessi sé ekki nýtilkomin, hún hafi líka heyrst þegar Hegningarhúsið var byggt árið 1874. „Húsið þótti allt of fínt fyrir fangana, rétt eins og sagt er núna um Hólmsheiði.“

Hundrað sinnum í fangelsi

Hegningarhúsið á sína föstu viðskiptavini, ef nota má það orðalag í þessu samhengi. Að sögn Guðmundar voru þess dæmi um áður fyrr að menn vistuðust þar í nokkur hundruð skipta. „Það var reyndar meira um það áður, þegar engin önnur úrræði en fangelsin voru fyrir útigangsmenn. Menn áttu til að koma hingað einu sinni í viku og vera stundum í nokkra daga í einu. Komu jafnvel yfir 20 sinnum yfir sumartímann. En þetta er hætt; í fyrsta lagi er ekkert pláss og aðrir aðilar hafa tekið við þessum hópi. Þó er hópur síbrotamanna sem kemur nánast árlega í fangelsið.“

Nokkur umræða hefur verið undanfarið um vopnaburð lögreglu. Spurður um hvernig þeim málum sé háttað hjá fangavörðum segir Guðmundur að þeir hafi lágmarksbúnað til að halda aftur af fólki „ef allt fari úrskeiðis“.

„En það má telja á fingrum annarrar handar hvað þarf oft að grípa til hans á ári. Fangaverðir eru með handjárn og hafa aðgang að kylfum og mace-gasi. Þetta er ekki notað nema allt annað bregðist, en við erum líka í návígi við lögreglu og komi upp neyðarástand ýtum við á neyðarhnapp. Hversu oft gerist það? „Sjaldan. Innan við einu sinni á ári.“

Góður andi og góð samskipti

Guðmundur hefur starfað sem forstöðumaður Hegningarhússins síðan 1985 og segist hafa heyrt ýmsar hugmyndir um framtíðarnotkun hússins. „Margir veitingamenn hafa sýnt húsinu áhuga, sérstaklega fyrir hrun. Ég heyrði t.d. af því að veitingamaður hefði látið teikna glerhýsi í garðinum og hygðist nota húsið sem n.k. anddyri að hóteli. Svo hafa komið upp hugmyndir að réttarsögusafni. Gaman væri að sjá hér sambland af safni og veitingasölu, en þetta mun allt koma í ljós.“ Muntu sakna hússins? „Já, það mun ég gera. Hér er góður andi og hér hef ég átt góð samskipti við samstarfsfólk mitt og fangana. Mér þykir vænt um Hegningarhúsið, annað er ekki hægt. Kannski er það vegna þess að ég hef valið sjálfur að vera hérna, öfugt við fangana. Annars hef ég heyrt það frá mönnum, sem hafa verið vistaðir hér að þeim þyki vænt um húsið.“

Kjallari er undir hluta hússins. Þar var áður tómstundaaðstaða, þar þvoðu fangar áður föt sín og stendur þvottapottur þeirra þar enn. Golli / Kjartan Þorbjörnsson

Lokaður garður er fyrir aftan Hegningarhúsið við Skólavörðustíg þar sem fangar geta farið út tvisvar á dag, kjósi þeir svo. Golli / Kjartan Þorbjörnsson