Ný sýn á sögu 16. og 17. aldar

Óhætt er að segja að nýútkomið rit Kristjönu Kristinsdóttur Lénið Ísland sætir tíðindum í íslenskri sagnfræði. Þetta er stórvirki, byggt á margra ára rannsóknum hennar á svonefndum lénsreikningum frá 16. og 17. öld og öðrum gögnum úr skjalasafni lénsmanna Danakonungs á Bessastöðum. Að stofni til er um að ræða doktorsritgerð sem hún varði við Háskóla Íslands í janúar á þessu ári. Kristjana er menntuð í sagnfræði og skjalfræði og starfar sem lektor í skjalfræði við Háskólann og er jafnframt sérfræðingur við Þjóðskjalasafnið.

„Tildrög verksins eru að ég fór að skoða lénsreikninga frá árunum 1588 til 1662 sem eru varðveittir á Þjóðskjalasafni. Skriftin á þeim er kannski ekki mjög auðveld en ég hafði áhuga á sögu 16. og 17. aldar og þá eiginlega á stjórnsýslusögu og tengslum hennar við myndun skjala og þá skjalasafna,“ segir Kristjana. Hún segir að þetta tímabil hafi ekki verið mikið rannsakað en hún vonist til þess að starf sitt auðveldi öðrum að skoða þennan tíma frekar.

Stjórnsýsla og lénsreikningar

Í ritinu er fjallað um þróun stjórnsýslu á Íslandi og verkefni lénsmanna konungs á tímabilinu, um innihald lénsreikninga og endurskoðun þeirra hjá embættismönnum konungs í Kaupmannahöfn, og myndun skjalasafns Bessastaða.

mbl.is

„Mín leið til að skoða þetta efni var að spyrja: Hverjir voru lénsmenn á Íslandi? Hvað felst í heimildinni lénsreikningur? Hvernig mótast og þróast stjórnsýsla konungs? Hvaða skjöl urðu til á þessu tímabili við stjórn og rekstur lénsins Ísland?“ segir Kristjana.

Skjölin sem urðu til við störf lénsmanna á Íslandi eru helst jarðabækur yfir jarðir konungs, sú elsta skrifuð um 1570, en í jarðabók sem var gerð 1638-39 er dýrleika jarða getið í fyrsta skipti, konungsbréf sem lénsmenn lásu yfirleitt upp á Alþingi, þar sem fram komu fyrirskipanir konungs um ýmis málefni, dómabækur, máldagabækur yfir eignir kirkjunnar, skjöl klaustranna og afrit þeirra, ýmiss konar reikningar og skjöl sem varða fjárhagsmálefni,“ segir Kristjana. Hún telur að eitt eintak af 13. aldar lögbókinni Jónsbók, að minnsta kosti, hafi legið á Bessastöðum og segir að það séu varðveitt ekki færri en 33 eintök af bókinni á dönsku. Erindrekar konungs töldu sig augljóslega þurfa að kynna sér vel hinn forna rétt á Íslandi.

Reikningar varpa ljósi á söguna

„Þessi skjöl öll auk lénsreikninganna varpa ljósi á söguna og þá eru lénsreikningarnir áhugaverðir,“ segir Kristjana. „Ég skrifa upp tvo þeirra, einn frá 1590-91 þegar Ísland var svokallað afgjaldslén og annan frá 1647-48 og þá var landið svokallað reikningslén. Sá reikningur er ítarlegri en þessi eldri. Reikningarnir eru yfirlit yfir rekstur lénsins í heild og sýna vel tekjur konungs af Gullbringusýslu, umboðsjörðum og klaustrajörðum og hverjir bæirnir eru. Þeir sýna sérstaklega rekstur Gullbringusýslu, og búanna á Bessastöðum, Viðeyjar og stundum Arnarstapa, t.d. mannslán, sýslugjaldsmenn, formenn konungs á skipum og þannig upplýsingar um konungsútgerðina, laun vinnufólks, fæði, tekjur af sakeyri, innistæðuskrá og svo mætti lengi telja.“

Nýtist öðrum fræðimönnum

Kristjana segir að rannsókn hennar geti nýst öðrum fræðimönnum. „Skjalaskráin yfir skjöl lénsmanns á Bessastöðum, sem fylgir bókinni, er leiðarvísir fyrir aðra og í henni er einnig getið annarra skjala sem varðveitt eru og varpa líka ljósi á söguna. Og svo, eins og ég nefndi, skrifaði ég upp tvo reikninga sem ég vona að veki áhuga annarra á að skoða fleiri. Skriftin virkar kannski í upphafi ekki aðgengileg en það eru til leiðbeiningar og ef menn nenna er þetta ekki neitt sérstakleg flókið,“ segir hún.

Sú spurning vaknar hvort lénið Ísland hafi haft verulega þýðingu fyrir fjárhag Danakonungs og veldis hans á 16. og 17. öld. Kristjana er ekki viss um það. Ísland hafi verið meðallén að umfangi í lénsveldi konungs, sum lén hans hafi verið stærri og önnur minni. „Tekjur konungs af landinu voru 3.200 ríkisdalir fastir þegar lénið var afgjaldslén. Þá tóku lénsmenn landið á leigu og borguðu þessa upphæð en hvað þeir fengu í sinn vasa er óljósara, t.d. tekjur af búunum, tíund og fleira. Tekjurnar voru meiri, um 6 til 7 þúsund ríkisdalir, þegar landið var reikningslén. En þá fékk fulltrúi konungs kaup og skilaði öllu öðru til konungs. Eitt lítið herskip sem var byggt kringum 1639 kostaði t.d. um 6.000 ríkisdali,“ segir Kristjana.

Ísland ekkert öðruvísi lén

Var einhver munur á stjórnsýslu Danakonungs á Íslandi og framkomu lénsmanna hans við landsmenn hér og annars staðar í ríkinu? „Ég geri ráð fyrir að hún hafi verið mjög svipuð,“ segir Kristjana. „Ísland var ekkert öðruvísi en önnur lén konungs. Lénsmennirnir voru einkum aðalsmenn, flestir danskir en líka norskir og þýskir. Þeir skiptu um lén, fóru í önnur lén og þá ekkert endilega stærri eða betri en Ísland.“

Í bókinni rekur Kristjana dæmi um spillingu, m.a. mútuþægni lénsmannanna, sem hér voru. Hún kveðst telja að slíkt hafi einnig viðgengist í öðrum lénum konungs og að Ísland hafi ekki haft sérstöðu að þessu leyti.

Greinin birtist fyrst í Morgunblaðinu 26. nóvember.