Hlýnun seinkar mögulega ísöld

Grein Páls Bergþórssonar, veðurfræðings og fyrrverandi veðurstofustjóra, Loftslag frá 1975 og 100 ára spá, í Morgunblaðinu fyrir viku vakti mikla athygli. Þar sýndi hann línurit um loftslag á norðurhveli, suðurhveli, hitabeltinu og að meðaltali á jörðinni frá árinu 1875 til nútíma. Einnig spá um þróun veðurs næstu öldina.

Páll sagði að Ísland væri á norðurhveli jarðar og fylgdi almennt þróun veðurs þar. En Ísland á áhrifamikinn nágranna, veðurfarslega séð.

„Ég minntist ekki mikið á Grænland í grein minni, en Ísland er undir sérstökum áhrifum frá Grænlandi,“ sagði Páll. Verði mikil bráðnun á Grænlandsjökli vegna hlýinda flæðir mikið af köldu fersku vatni, rétt um 0°C heitu, í hafið. „Þannig geta hlýindi á Grænlandi stöku sinnum valdið tímabundnum kulda hjá okkur og víðar, þó að oftar fari saman hlýindi þar og hér,“ sagði Páll.

Samkvæmt veðurathugunum frá 1875 og til okkar tíma urðu regluleg umskipti í loftslagshita á 35 ára fresti. Þannig skiptust á skeið hlýnunar og kólnunar. Páll benti á að sama nákvæmni í tímasetningu sveiflnanna hefði staðið að minnsta kosti síðan fyrir landnám samkvæmt borkjörnum úr Grænlandsjökli.

„Ég tel að skýringin sé fyrst og fremst geysimikil snjóasvæði á norðurhveli, Síbería og Kanada. Þau lönd eru alþakin snjó mest af vetrinum en mjög breytilega mikið. Snjórinn vex á sama tíma og hafísinn. Þegar fer að hlýna minnkar vetrarsnjórinn og þá hlýnar ennþá meira. Það verður til þess að það hlýnar í 35 ár og upp fyrir meðallagið. Svo snýst þetta við og það byrjar að kólna. Snjórinn vex og það kólnar meira og niður fyrir meðallagið. Hafísinn á líka dálítinn þátt í þessu. Hann vex þegar kólnar eins og snjórinn. Þetta ferli virðist vera ákaflega stöðugt. Hlýnun í 35 ár og kólnun í 35 ár,“ sagði Páll. Geislun frá sólinni hefur hins vegar verið lítið breytileg síðustu tvær aldir.

Lengri ísaldir koma á jörðinni með reglulegu millibili og nú er þeirri síðustu lokið. Breytt afstaða jarðar til sólar veldur ísöldunum. „Ef afstaða jarðar og sólar veldur því að sólar nýtur tiltölulega mikið á norðurhveli þá verður hlýtt en þegar hennar nýtur síður þar þá verður tiltölulega kalt um alla jörð. Sú sveifla tekur ákaflega langan tíma eða allt að því 100 þúsund ár,“ sagði Páll. „Norðurhvelið hlýnar tiltölulega mikið í 10-20 þúsund ár á þessu tímabili og þá kemur hlýskeið en annars er kalt á jörðinni þess á milli.“ Páll sagði að fyrir um 12 þúsund árum hefði skipt úr síðustu ísöld í hlýskeið sem stendur enn. Spurningin er hvað það varir lengi. Ljóst er að það eru hlutfallslega afar stutt tímabil sem menn geta almennt haft það gott hér á jörðu. Á ísöldum er Ísland lengst af að mestu þakið snjó og jökli. Þá verðum við að flytja suður.

Sturlungaöld afleiðing kulda

Ísaldarjökullinn er miklu meiri á suðurhveli en norðurhveli, að sögn Páls. Hann er þar mjög stöðugur og breytist lítið á löngum tíma. Það er geysimikið hálendi og jökull allt árið á Suðurskautslandinu. Suðurhvel er annars að mestu hulið sjó. Hafið er seint að bregðast við hitabreytingum og jafnar þær meira út á suðurhveli en á norðurhveli þar sem eru miklu stærri landsvæði. Efsta lagið á norðurhveli gleypir þess vegna í sig mikið af hitageislum sólar. Yfirborð jarðar hitnar því meira á norðurhveli en á suðurhveli. Þess vegna verður heitara þar að jafnaði en á suðurhveli.

Páll sagði að á okkar tíma hefðum við bæði 70 ára sveiflur í lofthitanum, það er tvö 35 ára skeið hlýnunar og kólnunar, og einnig miklu lengri sveiflur, en þó styttri en ísaldir. Að jafnaði virðast þær sveiflur gjarnan vara í allt að því 1.000 ár, auk ísaldanna löngu. Til dæmis var tiltölulega hlýtt á landnámsöldinni okkar fyrir um það bil tíu öldum, og sú sveifla virðist hafa oft endurtekið sig síðan á ísöldinni sjálfri.

„Ég tel líka hugsanlegt að mannfjölgunin hafi haft talsverð áhrif til hlýnunar. Maðurinn tók upp á því fyrir ekki svo löngu, aðallega á 18. og 19. öld, að grafa upp þessi ósköp af kolum og olíu og brenna. Það jók sennilega hlýnun og mannfjölgun, umbreytingu frá þeim mikla kulda sem var áður, það er frá því um árið 1200 og fram undir árið 1900 eða þar um bil. Það var kallað litla ísöld en þá var töluvert kaldara en áður hafði verið,“ sagði Páll. „Ég held að Sturlungaöldin hafi verið mikið til afleiðing af kulda, hafís og minni gróðri og minni velmegun sem fylgdi kuldanum. Þá varð töluvert mikil mannfækkun og þessir miklu kuldar áttu líklega mestan þátt í henni. Þetta olli mikilli baráttu Sturlunga um lífsgæði, og var líklega meðal annars orsök þess að Gissur jarl taldi hyggilegast að sameinast Noregi.

Eftir Sturlungaöldina var áfram kalt og líklega kaldast á 17. öldinni eða þar um bil. Ef til vill hefur 19. öldin orðið eitthvað skárri en ella vegna þess að þá var farið að brenna kolum og olíu og gasi.“

Áhrif aukinnar hlýnunar og losunar koltvísýrings við brennslu jarðefnaeldsneytis hafa stuðlað að auknum gróðri. Páll telur að ef menn hefðu ekki haft bein áhrif á loftslagið með brennslu jarðefnaeldsneytis og mannfjölgun gæti loftslag nú kannski verið líkara því sem það var á 19. öldinni, það er talsvert kaldara en við eigum að venjast. Hann segir að mögulega geti þessi manngerða hlýnun orðið til þess að seinka komu næstu ísaldar.