Charla Jean Basran, doktorsnemi við Rannsóknasetur Háskóla Íslands á Húsavík, hefur einmitt rannsakað þetta fyrirbæri og sýna bráðabirgðaniðurstöður rannsóknarinnar að fjöldi hnúfubaka sem eiga viðkomu við Íslandsstrendur hafa á einhverjum tíma á lífsskeiði sínu flækst í veiðarfæri fiskiskipa.

Hnúfubaki var bjargað úr neti í Eyjafirði í fyrra. Ljósmynd/Freyr Antonsson

En hvernig varð það svo að Charla vildi rannsaka nákvæmlega þetta?

„Ég hóf að rannsaka hvali í Kanada áður en ég flutti til Íslands. Þegar ég flutti hingað varð mér ljóst hversu þýðingarmiklar fiskveiðar eru á Íslandi og hugsaði að það gætu verið einhverjir árekstrar að eiga sér stað milli sjávarútvegsins og hvala þar sem hvalastofnarnir við Ísland hafa stækkað undanfarin ár. Þannig að ég fékk mikinn áhuga á þessu og vildi í mastersnámi mínu skoða hvernig hægt væri að nálgast andstæða hagsmuni hvalanna og sjómanna með tilliti til sýnar beggja.

Sem sjávarlíffræðingur hef ég oftast verið að skoða mál frá hlið hvalanna, en það er mjög áhugavert að rannsaka líka hina hlið málsins og skoða hvernig þetta er vandamál fyrir sjómennina líka.“

Fimmtungur hnúfubaka

Fyrsta skref í rannsókninni var að komast að því hversu margir hnúfubakar hafa flækst í veiðarfæri og lifað af. Fór sú kortlagning fram með því að skoða ör hvalanna, útskýrir Charla. Hægt var að skoða þau með því að stúdera þúsundir ljósmynda sem teknar hafa verið af sjómönnum, almenningi og hvalaskoðunarfyrirtækjum.

„Okkar niðurstaða var að það séu að lágmarki 25% af íslenska stofninum sem hafa flækst í veiðarfærum og að þetta komi fyrir um 2% af stofninum á hverju ári. Áætlað er að fjöldi hnúfubaka við Ísland sé um tíu þúsund og má því telja að að minnsta kosti um 2.500 hvalir hafi lent í veiðarfærum fiskiskipa,“ segir hún.

Frétt af mbl.is

Losuðu veiðarfæri af hnúfubak

Þá sé alveg ljóst að hvert atvik er skaðlegt fyrir hvalina og hefur einnig neikvæð áhrif á veiðar fiskiskipanna, að sögn hennar. „Það að þetta gerist um 200 sinnum á ári er eftirtektarvert. Hins vegar vitum við ekki með vissu hvort atvikin sjálf eiga sér stað við Íslandsstrendur og það er mjög erfitt að komast að því enda ferðast hvalirnir langar leiðir. Þess vegna hóf ég að gera kannanir meðal þeirra sem stunda veiðar og tók viðtöl við skipstjóra í þeim tilgangi að komast að því hvert umfangið sé við Ísland.“

Með könnunum og viðtölum kveðst Charla hafa fengið upplýsingar um hversu algengt sé að hvalir flækist í veiðarfærin og hversu mikið slíkt kunni að kosta útgerðaraðila. Hún segir eitt slíkt atvik geta kostað upp í fjórar milljónir króna, eftir því hve alvarlegt tilfellið er.

Frétt af mbl.is

Hnúfubaki bjargað úr neti

Ekki á einu máli um skráningu

Halda mætti að með umfangsmikið skráningarkerfi eins og í íslenskum sjávarútvegi væri auðvelt að fletta því upp hversu margir hvalir fara í veiðarfæri fiskiskipa. Tilfellið er þó annað. Sé hvalur meðafli er skylt að tilkynna hann í gegnum afladagbók og þannig fara upplýsingar til Fiskistofu. Það virðist hins vegar ekki vera sátt um hvernig ber að túlka ákvæði laganna, staðhæfir Charla.

Hnúfubakur fastur í netatrossu. Skjáskot/Vimeo

„Ef maður spyr vísindamenn segja þeir að hvert tilvik þar sem hvalur fer í veiðarfæri beri að skrá hvort sem hvalurinn lifir það af eða ekki. En samkvæmt niðurstöðum könnunarinnar segjast þeir sem stunda veiðarnar ekki skrá hvali sem komast undan. Hvert tilvik virðist því ekki vera tilkynnt, jafnvel þótt hvalurinn særist.“

Spurð hvaða áhrif þetta kunni að hafa á hvalastofninn, svarar Charla: „Við vitum meðal annars að sumir hvalir við Ísland gegna hlutverki í að halda uppi mjög litlum hvalastofni við Grænhöfðaeyjar, sá hvalastofn er talinn vera í útrýmingarhættu.“

Þrátt fyrir að íslenski hvalastofninn sé mjög myndarlegur og í sterkri stöðu er ljóst að hvalir sem hafa orðið fyrir því að flækjast í veiðarfæri eru ólíklegri til að fjölga sér, þannig er hætta á að slík atvik við Ísland geti haft áhrif á stofna á öðrum miðum sem standa höllum fæti, útskýrir hún og bætir við að aðeins 200 dýr séu í stofninum við Grænhöfðaeyjar. Ástæða þessa er að hvalir sem flækjast eiga erfiðara með að ná í fæðu og hafa minni fituforða.

Frétt af mbl.is

Yfir 300 þúsund stórhveli í N-Atlantshafi

Rannsóknir á tæknilausnum

Charla telur fulla ástæðu til að leita leiða til að koma í veg fyrir að hvalir rati í veiðarfæri, en hún hefur einnig stundað rannsóknir á því sviði og þá einkum í sambandi við notkun sérstakra hljóðgjafa eða Pinger-tækni sem ætluð er til að fæla hvali frá trollum. Hún segir loðnuútgerðirnar hafa frá upphafi sýnt tækninni sérstakan áhuga.

„Það kom líka í ljós í könnunum að það voru þeir sem stunda loðnuveiðar sem höfðu mestu áhyggjurnar og mestu vandamálin með skemmd veiðarfæri og tapaðan afla vegna hvala. Við höfum verið að vinna með þessa tækni sérstaklega hvað þetta varðar og líka í sambandi við netaveiðar.“

Veiðarfæri eru kostnaðarsöm og getur falist mikil sparnaður fyrir útgerð og sjómenn í því að fæla hveli frá þeim. mbl.is/Eggert Jóhannesson

Uppsjávarskip Síldarvinnslunnar tók þátt í að prófa búnaðinn fyrir nokkrum árum á loðnuvertíð. „Þeir voru mjög ánægðir með Pinger-kerfið. Þeir fengu hvali í veiðarfærin sem þó komust út úr þeim án þess að valda skemmdum. Þetta virkaði því ekki alveg jafn vel og við vonuðum en skipið varð ekki fyrir neinu tjóni á veiðarfærum vegna hvala á þeirri vertíð. Þetta er klárlega eitthvað sem við viljum skoða betur. Ef hvalir eru að rata úr veiðarfærum vegna Pinger-kerfisins, þó svo það verði tjón í formi tapaðs afla, er tilefni til að sjá hvort við getum fengið þetta til þess að virka enn betur,“ segir Charla.

Hún kveðst alls ekki á heimleið til Kanada á næstunni þrátt fyrir að doktorsnámi hennar sé að ljúka. Til stendur að halda áfram að rannsaka og prófa Pinger-tæknina hér á landi.