Stokkhólms-heilkennið 40 ára

Fjöru­tíu árum eft­ir að hug­takið Stokkólms-heil­kenni varð til eft­ir gíslatöku í höfuðborg­inni sænsku er það enn notað, og mis­notað, til að út­skýra viðbrögð þeirra sem hafa mátt þola að vera haldið í gísl­ingu.

Einn maður veit ná­kvæm­lega hvernig Stokk­hólms-heil­kennið virk­ar: Jan Erik Ols­son man greini­lega þá und­ar­legu at­b­urðarás sem átti sér stað þegar hann gekk inn í banka í Stokk­hólmi 23. ág­úst 1973, tók upp vél­byssu og tók fjóra starfs­menn í gísl­ingu.

„Gísl­arn­ir tóku meira og minna af­stöðu með mér, vernduðu mig í sum­um til­fell­um til að lög­regl­an gæti ekki skotið mig,“ seg­ir Ols­son, 72 ára, sem þá var í leyfi frá fang­els­inu þar sem hann sat inni. „Þau fóru meira að segja niður til að nota sal­ernið og lög­regl­an vildi halda þeim þar en þau komu öll til baka,“ seg­ir hann.

Gísla­tak­an stóð yfir í fimm daga, var sýnd í beinni út­send­ingu og náði há­marki þegar lög­regla gekk að kröf­um Ols­sons og samþykkti að flytja einn aldræmd­asta glæpa­mann Svía, banka­ræn­ingj­ann Clark Olofs­son, á vett­vang. Olofs­son sat þá í fang­elsi.

Ols­son, sem var mun minna þekkt­ur á þess­um tíma, hóf dramað á því að hrópa „Partýið er rétt að byrja!“ og hræddi gísl­ana í fyrstu. „Þú gast séð ótt­ann í aug­um þeirra. Ég vildi bara hræða þau. Ég hef aldrei setið inni fyr­ir neitt sér­stak­lega of­beld­is­fullt,“ seg­ir hann.

Eft­ir ein­hvern tíma umbreytt­ist ótt­inn þó í flókn­ari til­finn­ing­ar, eins og lög­regla komst að þegar hún talaði við einn gísl­anna, Krist­in En­mark, í síma. „Ég er ekki hið minnsta hrædd við Clark eða hinn ná­ung­ann, ég er hrædd við lög­regl­una. Skil­ur þú það? Ég treysti þeim full­kom­lega. Hvort sem þú trú­ir því eða ekki, þá höf­um við haft það virki­lega huggu­legt,“ sagði hún.

Ols­son og Olofs­son gáfu sig að lok­um fram og öll­um gísl­un­um var bjargað. En það urðu ekki sögu­lok.

Þrjú ein­kenni heil­kenn­is­ins

Upp frá þessu hafa hlut­verk fang­ara og fangaðra verið séð í allt öðru ljósi og maður­inn sem skil­greindi hug­takið „Stokk­hólms-heil­kenni“, Frank Och­berg, þykir enn sér­fræðing­ur á þessu sviði.

Och­berg, sem bar vitni við rétt­ar­höld­in yfir Ariel Castro, mann­in­um sem rændi og kvaldi þrjár ung­ar stúlk­ur í ára­tug í Cleve­land í Banda­ríkj­un­um, seg­ir ein­kenni heil­kenn­is­ins þrjú.

Í fyrsta lagi þá eru „þætt­ir sem valda teng­ingu og jafn­vel ást til fang­ar­ans af hálfu gísls­ins,“ sagði hann. Annað ein­kennið er þegar þetta snýst við og fang­ar­an­um fer að þykja vænt um fórn­ar­lamb sitt. „Það er ástæðan fyr­ir því að við vilj­um stund­um búa til Stokk­hólms-heil­kennið ef við get­um, þegar við erum að fást við gíslatöku,“ út­skýrði Och­berg. Þriðja ein­kennið er síðan sam­eig­in­leg fyr­ir­litn­ing fang­ara og fangaðra á um­heim­in­um.

Í dæmi­gerðum til­fell­um ger­ist þetta hratt, þegar gísl­arn­ir eru svo skelfd­ir að þeir eru viss­ir um að þeir muni deyja. „Í byrj­un er þeim meinað um að tjá sig, hreyfa sig, nota sal­ernið og borða. Og þegar þeim eru síðan gefn­ar þess­ar lífs­gjaf­ir, og á meðan þeir njóta þeirra, þá upp­lifa þeir þær til­finn­ing­ar sem við upp­lif­um þegar við erum unga­börn og nærri móður okk­ar,“ seg­ir hann.

Frá því að Stokk­hólms-heil­kennið var fyrst skil­greint hafa sér­fræðing­ar deilt um hversu al­gengt það er. Í fyrstu höfðu menn til­hneig­ingu til að leita eft­ir því en eft­ir að samn­inga­menn FBI efuðust um al­gengi þess dró úr þeirri til­hneig­ingu. Hug­takið hef­ur hins veg­ar náð al­mennri út­breiðslu og er oft rang­lega notað.

Aust­ur­ríska stúlk­an Natascha Kamp­usch komst í leit­irn­ar árið 2006 eft­ir að hafa verið haldið í átta ár í neðanj­arðar­klefa þar sem hún var mis­notuð, svelt og nauðgað. Hún viður­kenndi að hún hefði grátið þegar hún frétti af dauða kval­ara síns og sagði að hún hefði vaxið frá for­eldr­um sín­um. Þetta fékk fólk til að velta vöng­um yfir því hvort hún þjáðist af Stokk­hólms-heil­kenn­inu.

„Þegar mann­eskja hef­ur verið frelsuð gæti hún upp­lifað sig nán­ari fang­ara sín­um en þeim sem voru fjöl­skylda og vin­ir. Ég myndi ekki kalla þetta Stokk­hólms-heil­kenni,“ seg­ir Och­berg.

Sér ekki eft­ir bankarán­inu

Ols­son hef­ur haldið sig á beinu braut­inni síðan hon­um var sleppt úr fang­elsi 1980, unnið sem bíla­sölumaður í Svíþjóð og stundað bú­skap í Taílandi, þar sem hann bjó í 15 ár með taí­lenskri konu sem hann gift­ist fyr­ir 24 árum.

„Ég held ekki að ég myndi vilja taka ránið til baka því það er stór hluti af lífi mínu og margt hef­ur gerst í kjöl­farið,“ seg­ir hann en bæt­ir því við að hann sjái þó eft­ir öll­um þeim tíma sem hann dvaldi í fang­elsi.

Tveir gísl­anna heim­sóttu hann í fang­elsið.

Aðspurður að því hvort hann teldi að heil­kennið væri í raun og veru til svaraði hann: „Hvað í skram­b­an­um er heil­kenni svo sem? Ég veit það ekki.“

Ols­son hélt starfs­mönn­um bank­ans í hvelf­ing­unni en lög­regla tók þessa mynd með því að láta mynda­vél síga niður gat á hvelf­ing­unni. EGAN-Polisen

• Blogga um frétt