Anna Dóra Sæþórsdóttir, stjórnarmaður í Ferðafélagi Íslands og prófessor við Háskóla Íslands, hefur rannsakað áhrif útivistar og segir að allir ættu að njóta þess sem landið okkar hefur upp á að bjóða.

„Ferðafélagið skiptir mjög miklu máli fyrir íslenskt samfélag. Sífellt fleiri rannsóknir sýna fram á mikilvægi útivistar og hreyfingar fyrir heilsu fólks. FÍ er með alls konar prógrömm til að stuðla að slíku, bæði fyrir þá sem hafa ekki stundað útivist áður og eins til að hjálpa fólki sem hefur ekki verið aktíft lengi en vill koma sér aftur af stað. Svo er félagið líka tilvalið fyrir þá sem hafa hreyft sig lengi og vilja bara halda því áfram. Þarna verða til hópar og ferðafélagar sem eiga það sameiginlegt að vilja njóta þess að upplifa náttúruna í gegnum útivist og samveru,“ segir segir Anna Dóra.

Það er ekki út í bláinn að hún vísi í rannsóknir máli sínu til stuðnings því Anna Dóra starfar sem prófessor í ferðamálafræði við Háskóla Íslands og hefur rannsóknir að lifibrauði ef svo má segja.

Erlendum ferðamönnum hefur fjölgað gríðarlega undanfarin ár eins og hver einasti íbúi þessa lands hefur orðið áþreifanlega var við. Þeir stika ekki bara upp og niður Laugaveginn í Reykjavík og þræða þjóðvegina því markmið mjög margra er að upplifa íslensk víðerni, að vera algerlega einir og út af fyrir sig með himin að þaki og engin merki um aðra í sjónlínu.

Rannsóknir á ferðaþjónustu, þessari ört vaxandi atvinnugrein, hafa líklega aldrei verið jafnáríðandi og nú, ekki síst þær rannsóknir sem snúa að samspili ferðaþjónustu við lífríki, víðerni og nýtingu okkar verðmætu auðlinda. Í rannsóknum sínum undanfarin ár hefur Anna Dóra beint sjónum að þessu öllu en hún hefur haft náttúrutengda ferðamennsku í háskerpu í sínum verkum. Hún hefur horft sérstaklega til skipulags á hálendinu, þolmarka landsvæða auk orkuframleiðslu og virkjana og hvernig þetta síðasttalda fer saman við áhuga ferðamanna og upplifun þeirra.

Rannsakað viðhorf ferðamanna í meira en 20 ár

„Ég hef rannsakað viðhorf ferðamanna til víðerna í meira en tvo áratugi. Mér sýnist mjög áhugaverð þróun vera í gangi sem er sú að þeim fjölgar sem telja sig upplifa víðerni á vinsælum ferðamannastað eins og í Landmannalaugum, þrátt fyrir töluverða fjölgun ferðamanna og fjölgun mannvirkja,“ segir Anna Dóra og er auðvitað klædd í útivistarskrúðann, eldrauða flíspeysu og með snjallúr sem gefur henni mynd af eigin dugnaði. Anna Dóra gengur auðvitað mikið. Á veturna eru útivistarsvæði borgarinnar í uppáhaldi hjá henni, og ekki síður þau svæði sem eru í jaðrinum á þéttbýlinu.

„Ég fer mikið í Heiðmörk og Bláfjöll á gönguskíði en hlaupa- og göngutúra tek ég gjarnan um Elliðaárdal, Fossvogsdalinn og Kópavogsdalinn. Svo nýti ég mér líka göngustígana sem liggja meðfram ströndinni. Við erum ótrúlega rík að vera umlukin svona náttúruperlum,“ segir hún.

Og það eru einmitt þessar perlur allar sem eru hennar helsta viðfangsefni í rannsóknum.

„Þar sem við erum að nýta náttúruna og perlur hennar sem auðlind fyrir ferðaþjónustuna þá er mikilvægt fyrir okkur að skilja samband fólks við náttúruna og hvað það er sem gefur því gildi. Ef við þekkjum þetta ekki er hætta á að við göngum á náttúruna og drögum úr verðmætum hennar með slæmri umgengni.“

Til þess að hafa dýpri skilning á skynjun annarra er afar gott að hafa kynnst svæðunum sjálfur sem verið er að kanna viðhorf til. Hálendið hefur verið í miklu uppáhaldi hjá Önnu Dóru yfir sumarið og þá hefur hún ferðast mest um Fjallabak. „Það er nú bæði vegna þess hversu stórbrotið það er og magnað en líka tiltölulega nálægt borginni og því hægt að skreppa þangað í styttri ferðir. Kerlingarfjöll eru líka meiriháttar göngusvæði og ekki svo langt að fara heldur. Kverkfjöll eru einn magnaðasti staður landsins og Lónsöræfi líklegast fallegasti bletturinn. Sum svæði hef ég verið að spara. En nú eru að koma upp þær aðstæður að ég geti farið að ferðast þangað. Næsta sumar ætla ég t.d. að fara um Víknaslóðir og svo langar mig að kynnast Hornströndum enn betur.“

Verið í Ferðafélaginu frá blautu barnsbeini

Anna Dóra er öllum hnútum kunnug innan Ferðafélagsins enda hefur hún ferðast með því frá blautu barnsbeini. Þegar leitað var til hennar um að vinna í þágu félagsins fannst henni það meira en sjálfsagt.

„Það er bæði gaman og lærdómsríkt að starfa fyrir Ferðafélagið. Þarna er fólk með mikla þekkingu og reynslu. Maður lærir líka margt og mikið. Svo er þetta líka svo skemmtilegur félagsskapur og maður kemur alltaf glaðari af stjórnarfundum.“

Anna Dóra segist afar stolt af því hvernig félagið hafi staðið fyrir uppbyggingu á ýmsum náttúruskoðunarstöðum, byggt gististöðu og merkt gönguleiðir, stikað stíga og brúað ár og læki.

„Þannig hefur þetta ágæta félag opnað landsmönnum möguleika á að ferðast um sitt eigið land og gefið þeim færi á að kynnast því miklu nánar. Við eigum stórkostlegt land og það er mjög mikils virði fyrir Íslendinga að eiga félag eins og FÍ sem hreinlega greiðir okkur aðgang að náttúrunni.“

Landmannalaugar helsta rannsóknarefnið

Líklega hafa fáir rannsakað náttúruperluna Landmannalaugar af jafnmikilli áfergju og Anna Dóra. Landmannalaugar marka upphaf eða lok margra frábærra gönguleiða um friðlandið að Fjallabaki, meðal annars um Laugaveginn, eina vinsælustu gönguleið okkar Íslendinga.

Anna Dóra á orðið viðamikið gagnasafn um viðhorf ferðamanna í Landmannalaugum sem nær yfir tvo heila áratugi og getur því gert áhugaverðar greiningar á því hvernig viðhorf ferðamanna hafa þróast og breyst. Hún er nú að vinna úr gögnum sem hún safnaði þar síðastliðið sumar. Anna Dóra segir að talsverð þróun hafi orðið í hvernig fólk upplifi svæðið en flestum þyki þetta miklu náttúrulega svæði en áður þrátt fyrir aukinn straum fólks þangað.

„Ég hefði kannski talið að þetta myndi þróast í hina áttina,“ segir hún og bætir því við að Landmannalaugar þyki í raun ennþá fallegri en áður var talið en auðvitað upplifi ferðafólk minni kyrrð sökum aukins fjölda á svæðinu en samtímis því aukið öryggi.

Landmannalaugasvæðið er eitt öflugasta og víðáttumesta háhitasvæði landsins og ekki að ástæðulausu. Þarna er nefnilega eldvirkni og hefur gosið á svæðinu í tvígang frá landnámi. Eldvirknin er samofin mikilli megineldstöð sem sækir nafn sitt í Torfajökul. Fegurstu afurðir eldstöðvarinnar eru mestu líparítsvæði Íslands. Landmannalaugar eru ekki bara óskastaður erlendra ferðamanna sökum náttúrufegurðar og litadýrðar sem á sér hvergi keppinaut því þær eru mjög vinsælar hjá mörgum félögum í FÍ. Þar er enda stór og rúmgóður skáli í eigu félagsins, á tveimur hæðum meira að segja, þar sem hartnær 80 manns geta átt næturstað. Skálinn í Landmannalaugum stendur við mörk Laugahrauns, örskammt frá heitum uppsprettum sem hita læk og laug sem staðurinn dregur nafn sitt af.

„Ferðafólk á þessu svæði leggur ótrúlega áherslu á að upplifa einveru. Þetta skilar sér í myndum af fólki af svæðinu á samfélagsmiðlum eins og á instagram þar sem fólk er yfirleitt aleitt á myndinni, eitt með óspilltri náttúrunni.“

Ábyrgð gagnvart víðernum og óspilltri náttúru

Anna Dóra hefur einnig beint sjónum að viðhorfum ferðamanna og ferðaþjónustunnar til einstakra virkjanahugmynda og til ólíkra aðferða til orkuframleiðslu hérlendis. „Í þessari rannsókn var einnig varpað ljósi á aðdráttarafl staðanna, hvernig ferðamenn skynja þá, hversu ánægðir þeir eru með heimsókn sína og hvaða mannvirki eru æskileg á svæðunum að mati þeirra.“

Anna Dóra segir að komið hafi í ljós að ferðamenn séu frekar andvígir virkjunarhugmyndum.

Það er mikilvægt fyrir okkur Íslendinga að stunda yfirgripsmiklar rannsóknir á lífríki og umhverfi en líka á landinu sjálfu sem er vinsæll áfangastaður ferðafólks og verulegar tekjur fást af ferðaþjónustu. Við þurfum sem þjóð að átta okkur á því hvað það er nákvæmlega sem gerir Ísland að áhugaverðum stað til að sækja heim. Hvað er það í raun og veru sem aðgreinir landið okkar frá öðrum? Þar leika víðernin lykilhlutverk, þessi svæði þar sem þú getur staðið og horft í allar áttir og hvergi sjást merki um mannanna verk. Þú færð þá upplifun að enginn annar hafi nokkru sinni stigið þarna fæti.

Anna Dóra segir að Íslendingar þurfi að vera ábyrgir gagnvart því að varðveita slík svæði og vernda þau fyrir ágangi. „Þau eru ekki mörg eftir svæðin sem hafa þessi sérkenni og það gengur mjög á þau. Þar af leiðandi er það mjög mikil ábyrgð sem við berum í því sambandi. Óspillt náttúra og víðerni eru mjög verðmæt auðlind fyrir ferðaþjónustuna. Við getum vissulega skapað okkur verðmæti úr því að nýta víðernin sem auðlind. Við verðum hins vegar að gera það á skynsamlegan hátt því auðlindin er viðkvæm og vandmeðfarið að nýta hana.“

Leiksvæði sem þarf að vernda

Anna Dóra hefur ekki bara náttúruna að rannsóknavettvangi því hún hefur haft hana að leiksvæði frá barnæsku, sumar, vetur, vor og haust. „Það fyllir mig orku, gleði og hamingju að vera úti í óspilltri náttúru. Það veitir mér hvíld og slökun. Náttúran er full af áskorunum og margt óvænt getur gerst á meðan maður ferðast um íslensk víðerni. Náttúran er bara skemmtilegasti leikvöllurinn. Þetta hefur ekkert þroskast af mér og mér finnst alltaf mjög gaman að vera úti að leika mér í náttúrunni.“

Anna Dóra telur eitt mikilvægasta verkefni okkar í samtímanum að vernda þessi náttúrulegu leiksvæði miklu betur en við gerum. „Við þurfum að umgangast náttúruna með virðingu. Við verðum að átta okkur á og viðurkenna að náttúran er takmörkuð auðlind en líka að skilja hitt að hún er ekki eingöngu auðlind heldur hefur líka einstakt gildi í sjálfri sér.“