„Við byggjum á því að íslenska ríkið hafi sýnt af sér saknæma háttsemi og náttúrulega undirstofnanir þess í tengslum við fiskeldi og leyfisveitingar á fiskeldi í sjókvíum, eða netapokum, í íslenskri lögsögu,“ segir Jón Þór Ólason, hæstaréttarlögmaður á lögmannsstofunni Jónatansson & Co., sem bréflega hefur farið fram á viðurkenningu á skaðabótaskyldu ríkisins vegna slysasleppinga lax úr sjókvíum.

Frétt af mbl.is

Krefjast skaðabóta vegna slysasleppinga

Fer Jón Þór með málið í umboði Veiðifélags Hrútafjarðarár og Síkár og er að ljúka við gerð stefnu á hendur ríkinu. „Við erum að klára stefnuna sem gengur út á að íslenska ríkið hafi gerst brotlegt og farið gegn meginreglum skaðabótaréttar, umbjóðandi minn hafi réttmætar væntingar um að eignarréttur hans sé virtur,“ segir Jón Þór.

Vísar hann til nýlegra niðurstaðna Mannréttindadómstóls Evrópu um rétt komandi kynslóða til líffræðilegs fjölbreytileika. „Þetta er dómur sem féll í vor gegn svissneska ríkinu eftir að miðaldra konur fóru í mál við það í tengslum við loftslagsmál. Þar er kveðið á um jákvæðar skyldur aðildarríkja í málum sem varða umhverfisrétt,“ heldur hann áfram.

„Á meðan leyfum við einhvern norskan kokteil hér sem hefur mun meiri áhrif, sjúkdómahættan sem fylgir þessum stofnum er mjög mikil, þar sem mikill lífmassi kemur saman koma upp sýkingar,“ segir lögmaðurinn. Morgunblaðið/Helgi Bjarnason

Hlaðborð af lögum

Jón Þór bendir á að hægt sé að byggja málið á „hlaðborði af lögum“, til að mynda náttúruverndarlögum og fiskveiðilögunum sjálfum þar sem kveðið sé á um að hagsmunir fiskeldisins skuli víkja ljósti þeim og hagsmunum náttúrulegra laxa saman. „Í fyrra var svört skýrsla Hafrannsóknastofnunar um erfðablöndun villta laxins lögð fram og staðfest að erfðablöndun sé þegar hafin í íslenskum ám,“ segir lögmaðurinn.

Rannsóknin sem skýrslan byggi á hafi verið framkvæmd á fiskum sem gengu til hrygningar árin 2014 – 2019 þegar framleiðslumagn í laxkvíaeldi hafi einvörðungu verið 6.900 tonn sem nú hafi margfaldast.

„Þarna er staðfest að bæði fyrstukynslóðarblendingar og annarrarkynslóðarblendingar séu til í íslenskum ám og hafi fundist í 26 ám á landinu sem er orðið háalvarlegt,“ segir Jón Þór. „Þú ert nú í Noregi, þar er staðan eins svört og hún getur orðið, þar eru tveir þriðju hlutar laxveiðiáa með erfðablöndun og búið að loka fjölda laxveiðiáa vegna þessa og hérna á Íslandi er það líka staðreynd að atlantshafslaxinn hefur átt undir högg að sækja.“

Kokteill úr norskum stofnum

Hann segir laxinn í íslenskum netapokum þar að auki alls ekki íslenskan. „Þetta er svokallaður saga-stofn sem er kokteill úr norskum laxastofnum þannig að í skilningi laga er þetta framandi lífvera í íslensku lífríki,“ segir lögmaðurinn og kveður það eftirtektarvert að Norðmenn hafi sett þær reglur að enginn lax megi fara ofan í kvíar nema hann sé af norskum stofni.

Sjókvíar Hiddenfjord í Færeyjum. Ljósmynd/Hiddenfjord

„Á meðan leyfum við einhvern norskan kokteil hér sem hefur mun meiri áhrif, sjúkdómahættan sem fylgir þessum stofnum er mjög mikil, þar sem mikill lífmassi kemur saman koma upp sýkingar. Það er bara tímaspursmál hvenær blóðþorri, sem er mjög alvarleg sýking, kemur upp. Og þá er það bara seinasti bóndinn í sveitinni sem þarf að slökkva ljósin,“ segir Jón Þór með áhersluþunga.

Hann bendir á að rannsókn Hafrannsóknastofnunar hafi sýnt 4,3 prósenta erfðablöndun í íslenskum ám, en sú rannsókn hafi verið framkvæmd þegar eldið var mun minna en nú er.

Pólitíkin gjörsamleg spillt

„Nú á erfðablöndunin eftir stóru sleppingarnar eftir að koma í ljós á næstu árum, þá stærstu hjá Arctic Fish í fyrra. Þannig að við byggjum á því að íslenska ríkið og undirstofnanir þess hafi virt lög að vettugi. Pólitíkin hér er svo gjörsamlega spillt í þessu að mönnum er kippt í pólitík og úr pólitík og þeir gerast starfsmenn þessara fiskeldisfyrirtækja og eru svo með stóra og mikla lobbýista sem reka þetta áfram,“ segir Jón Þór og fer dýpra í stjórnmálin.

„Ég er ekki hissa á því að Vinstri græn séu komin í útrýmingarhættu eins og íslenski laxinn vegna þess að það er sá flokkur sem hefur barist hve harðast fyrir laxeldinu sem gengur þvert gegn því hlutverki sem honum var markað í upphafi – að vera umhverfisflokkur,“ segir hann.

Jón Þór bendir á að Matvælastofnun gefi út rekstrarleyfi þótt ekki hafi verið sótt um byggingarleyfi fyrir sjókvíum eins og lög geri ráð fyrir. „Húsnæðis- og mannvirkjastofnun hunsar þær skyldur sínar að gefa út byggingarleyfi og því eru þær sjókvíar, sem er að finna í íslenskri lögsögu, bara hreinlega ólögmætar.“

Líkt við villta vestrið

Leyfum hafi verið dælt út án þess að lögum og reglum hafi verið fylgt og hið tilbúna áhættumat Hafrannsóknastofnunar hafi reynst vera algjörlega úr takti við raunveruleikann enda hafi það verið afturkallað.

„Ráðherrar og ráðamenn hafa líkt þessu við villta vestrið. Það er viðurkennt að löggjöfin og eftirlitið sé fjársvelt. Ríkisendurskoðun skilaði stórri skýrslu þar sem aðkomu íslenska ríkisins var gefin falleinkunn. Það er alveg sama hvar þú kemur að, það liggur fyrir að íslenska ríkið hefur ekki staðið sig og það er að verða óafturkræft tjón á íslenskri dýrategund sem hefur verið mikilvæg byggðum landsins,“ heldur Jón Þór áfram og spyr hvað gerst hafi þegar til stóð að kynbæta íslenska fjárstofninn.

Laxeldi Fiskeldis Austfjarða í sjókvíum fyrir austan. mbl.is/Þorgeir

„Þá var flutt inn karakúlfé,“ svarar hann spurningunni sjálfur og vísar til sauðfjárkyns sem rekur uppruna sinn til Úsbekistan. „Því fylgdu sjúkdómar sem áður voru óþekktir, til dæmis riðuveiki, mæðuveiki og fjárkláði. Og þessi norski [laxa]stofn skapar mun meiri hættu vegna þess að hann er framandi lífvera í íslenskri náttúru.“

Nú sé talað um að komin sé uppbygging fyrir vestan og austan sem sé hið besta mál. „En þarna er bara verið að búa til vinnu á einum stað sem hverfur á öðrum stað. Það eru 1.500 lögbýli sem hafa tekjur af laxinum og margar sveitir eru enn í byggð einfaldlega vegna þess að bændur fá tekjur af laxveiðinni, þetta er lífæð sveitanna þessar ár sem eru með þessum tíu þúsund ára gamla stofni,“ bendir hann á.

Laxaseiði sett út í sjókvíar hjá Fiskeldi Austfjarða í Berufirði. mbl.is//Helgi Bjarnason

Lax sleppur úr kvíum

Eftirlit með sjókvíum, eða netapokum eins og Jón Þór vill kalla, sé í molum. „Hjá Arctic Fish uppgötvaðist stór slysaslepping ekki fyrr en löngu síðar. Íslenska ríkið og undirstofnanir þess hafa viðurkennt að allt sé í ólagi, það liggur fyrir staðfest af ríkisstofnun að sjókvíaeldið hefur valdið erfðablöndun og raunar liggur þá ekki fyrir niðurstaða eftir allar stærstu sleppingarnar vegna þess að margar þessara rannsókna eiga sér stað yfir tímabil þar sem engin slepping var tilkynnt.

Það að þessir aðilar hafi eftirlit með sjálfum sér er algjörlega fráleitt, það er viðurkennt, hvort sem það er á Íslandi eða í Noregi, að lax sleppur úr kvíum,“ segir Jón Þór Ólason hæstaréttarlögmaður að lokum um komandi málarekstur sinn fyrir hönd Veiðifélags Hrútafjarðarár og Síkár.