Áður en Reza Ashrafi hjó höfuðið af fjórtán ára gamalli dóttur sinni með kornljá hringdi hann í lögfræðing sem fullvissaði hann um að refsingin yrði aldrei dauðadómur heldur nokkurra ára fangelsisdómur. 

Ástæðan fyrir því að Ashrafi drap dóttur sína er að hún ætlaði að vanvirða fjölskylduna með því að strjúka að heiman með 29 ára gömlum manni. Hvaða refsingu fæ ég fyrir að drepa hana? spurði Ashrafi lögmanninn að sögn ættingja hans í viðtali við íranskt dagblað í lok maí. Þremur vikum eftir samtalið við lögmanninn æddi Ashrafi, sem er 37 ára gamall bóndi, inn í svefnherbergi stúlkunnar, Romina Ashrafi, þar sem hún svaf og afhöfðaði hana. 

Sæmdarmorð eru yfirleitt ekki framin fyrir opnum tjöldum og tiltölulega lítið er fjallað um þau þrátt fyrir að þúsundir kvenna og stúlkna séu drepnar á hverju ári í heiminum í nafni sæmdar segir Nazanin Askari Balsa. 

Nazanin, sem kom til Íslands sem pólitískur flóttamaður frá Íran árið 2012 og fékk hér dvalarleyfi, er í dag búsett í Kaliforníu þar sem hún hefur fylgst grannt með mótmælum vegna morðsins á George Floyd sem var drep­inn af lög­reglu í Minnesota í lok maí. Á svipuðum tíma og Romina var tekin af lífi á heimili sínu í Íran. 

Hún segist velta fyrir sér hvernig staðan væri ef allir töluðu sama tungumál í heiminum og gætu fylgst með fréttum frá öllum heimshornum.

„Ég velti því fyrir mér hvernig það væri ef vinir mínir sem eru femínistar og aðgerðarsinnar gætu séð og skilið fréttirnar sem berast frá Íran, landinu þar sem ég fæddist og ólst upp, undanfarnar vikur,“ segir Nazanin og vísar þar til mótmæla víða um heim í kjölfar morðsins á Floyd þar sem kynþáttamisrétti er mótmælt. 

Nazanin segir að með tækninni eigi ekki að vera erfitt að koma upplýsingum á framfæri enda öll íbúar sama heimsþorpinu. Við eigum að nýta tæknina betur í að bæta samskipti og upplýsingaflæði milli landa. Vestræn ríki hafa alltaf haft áhuga á þriðja heims löndum og nú er orðið tímabært að hlusta á þarlent fólk sem er ekki á mála stjórnvalda í viðkomandi ríkjum — almenning, segir hún.

Ekki tala um heppni íslenskra kvenna 

„Konur í Íran þjást og þær þurfa á lögum að halda sem vernda þær. Reynslan af stafrænum herferðum sýna okkur að hægt er að vekja heiminn til umhusunar með aðstoð íranskra femínista og aðgerðarsinna. Vonandi verður það til þess að hlutirnir breytist. En til þess þarf að upplýsa fólk og ekki síst konur um stöðu annarra kvenna í heiminum. Kvenna sem eru réttlausar og eru þolendur heimilisofbeldis og sæmdarglæpa,“ segir Nazanin. 

Hún segir að með slíkri samvinnu muni að lokum takast að fá stjórnvöld í Íran til að breyta lögum og veita konum sjálfstæðan rétt í samfélaginu. Í dag eru konur álitnar annars flokks og jafnvel þriðja flokks þegnar í Íran og jafnrétti kynjanna er ekkert segir hún.

„Konur geta ekki farið fram á skilnað samkvæmt lögum og þær hafa ekki rétt á forræði yfir börnum sínum ef eiginmaðurinn skilur við þær. Ég hef ekki áhuga á að heyra enn einu sinni hvað við erum heppin á Íslandi heldur vil ég heyra: Hvað get ég gert fyrir konu í Íran sem er ekki jafn heppin og ég?“ segir Nazanin.

Sameinuðu þjóðirnar telja að á hverju ári séu fimm þúsund konur í heiminum fórnarlömb svokallaðra sæmdarmorða, það er þær séu myrtar af fjölskyldum sínum. Mannréttindasamtök telja að talan sé mun hærri og tekur Nazanin undir það. Nær sé að reikna með að sæmdarmorðin séu um 20 þúsund talsins ár hvert. 

Þegar konur eru gerðar að holdgervingi sæmdar fjölskyldunnar, eiga þær talsvert á hættu. Karlkyns ættingjar beita ofbeldi, valda limlestingum og fremja jafnvel morð í nafni sæmdar, oft með þegjandi samþykki eða jafnvel virkri þátttöku kvenkyns ættingja segir í grein sem Navi Pillay, mann­rétt­inda­stjóri Sam­einuðu þjóðanna, skrifaði fyrir 10 árum síðan.

„Slíkar árásir eru framdar í því skyni „að laga og hreinsa“ brot gegn staðlaðri hegðun fjölskyldu eða samfélags, ekki síst þegar kynferðismál eru annars vegar. Kveikjan getur einnig verið vilji konu til að giftast eða lifa með manneskju að hennar eigin vali, skilja eða krefjast arfs. Stundum láta sjálfskipaðir verndarar svokallaðrar sæmdar, til skarar skríða á grundvelli slúðurs eða óstaðfestra grunsemda. Ímynduð sekt er enn þyngri á metunum en raunverulegar athafnir. Konur eru oft dæmdar til ofbeldisfullra refsinga án þess að fá að skýra sína hlið málsins og án nokkurra möguleika á áfrýjun.

Slíkri skrumskældri  röksemdafærslu og ofbeldinu sem henni fylgir er meira að segja beitt þegar konur hljóta óumbeðna athygli karla eða eru fórnarlömb nauðgunar eða þvingaðar til sifjaspella. Oft og tíðum geta ofbeldismennirnir treyst á að sleppa undan refsingu vegna linkindar laganna eða ófullkominnar framkvæmd þeirra. Stundum baða þeir sig í aðdáunarljóma ættarinnar fyrir að hafa bundið enda á óviðeigandi framkomu óhlýðinnar konu og þurrkað burt smánarblett með blóði.

Slík ofbeldisverk eru glæpir sem brjóta í bága við réttinn til lífs, frelsis, yfirráða yfir eigin líkama, bann við pyntingum eða grimmilegri, ómannúðlegri, niðurlægjandi meðferð. Þetta eru glæpir sem eru framdir í trássi við bann við þrælahaldi, réttinn til frelsis frá kynbundinni mismunun og kynferðislegum misþyrmingum eða misnotkun, réttinn til einkalífs, skyldunni til að afnema mismunun í lagasetningu og hvers kyns skaðlegu athæfi gegn konum. 

Það er bæði einföldun og misvísandi að halda að slíkir verknaðir tilheyri eingöngu gamaldags menningu sem eigi ekkert skylt við siðfágaða hegðun. Staðreyndin er sú að konur í öllum löndum stríða við ofbeldi þar sem síst skyldi og þar sem þær ættu að geta talið sig öruggar fyrir árásum. Sæmdarárásir eiga sér sömu rætur og heimilisofbeldi. Þessar árásir eiga rætur að rekja til viljans til að stjórna konum, sniðganga óskir þeirra og kæfa rödd þeirra,“ segir Pillay.

Líkt og ítrekað hefur komið fram er það bábilja að halda því fram að slík morð tengist trúarbrögðum enda finnast sæmdarmorð í ólíkum trúarbrögðum og menningu. 

Verndarráðið svonefnda í Íran, sem er 12 manna stjórnskipunarráð skipað afar íhaldssömum körlum, sem meðal annars velur og hafnar hverjir megi bjóða sig fram til þings og forseta, neitar því að drápið á Romina megi rekja til vanrækslu ráðsins vegna þeirra tafa sem orðið hafa á að það staðfesti lög sem ætlað er að vernda börn. 

Drápið á Romina vakti gríðarlega reiði meðal almennings í Íran og ekki síst fyrir þær sakir að faðir stúlkunnar hefði væntanlega fengið aðrar ráðleggingar frá lögmanninum ef verndarráðið hefði verið búið að staðfesta nýju lögin. Ráðið hafði í þrígang látið breyta frumvarpi laganna eftir að það hafði verið samþykkt á íranska þinginu. 

Sér engin tengsl

Talsmaður ráðsins, Abbas Ali Kadkhodaee, segist ekki sjá að um vanrækslu af hálfu ráðsins sé að ræða. „Og ég sé ekki nokkur tengsl milli frumvarpsins og þeirrar staðreyndar að þessi viðurstyggilegi glæpur var framinn,“ segir hann. 

Samkvæmt fréttum íranskra fjölmiðla fór Romina Ashrafi að heiman þegar faðir hennar neitaði henni um að ganga í hjónaband með manninum en í Íran er stúlkum heimilt samkvæmt lögum að ganga í hjónaband 13 ára. 

Kadkhodaee segir að ráðið hafi ekki verið sátt við orðalag í frumvarpinu og að ef þingið hafi viljað hefði verið hægt að kalla það saman til að ræða þessar breytingar. „Ein lög geta aftur á móti ekki leyst slíkan vanda og glæp eins og sæmdarmorð sem hefur menningar-, samfélags- og jafnvel efnahagslegar skírskotanir,“ segir hann. 

Íranskir fjölmiðlar hafa greint frá því að lögreglan hafi handtekið stúlkuna að beiðni föður hennar og hún sagt við dómara að hún óttaðist um líf sitt ef hún yrði send heim. 

Keypti ís og beltið beið hennar

Morðið á Romina hefur hleypt af stað umræðu kvenna á samfélagsmiðlum í Íran þar sem þær deila sögum af misnotkun og ofbeldi af hálfu karlmanna sem þeim tengjast. Má þar nefna Minoo, 49 ára tveggja barna móður í Teheran. Hún segir að eiginmaður hennar hafi barið 17 ára dóttur þeirra þegar hann sá hana með strák sem er vinur hennar úti á götu.

Hanieh Rajabi, sem er doktorsnemi í heimspeki, skrifar á Twitter að faðir hennar hafi slegið hana með belti og lokað hana inni í viku fyrir að hafa gengið heim úr skólanum til að kaupa sér ís í leiðinni í stað þess að fara með skólabílnum. Aðrar deila sögum af nauðgunum, líkamlegu og andlegu ofbeldi og hvernig þær hafa flúið að heiman í leit að öryggi, segir í frétt New York Times. 

Fimm sæmdarmorð á nokkrum vikum

„Sem írönsk-íslensk manneskja kemst ég ekki hjá því að sjá fréttir frá landinu sem ég kem frá, Íran, á samfélagsmiðlum á hverjum degi. Eftir að hafa búið í vestrænum löndum, eins og Íslandi þar sem jafnréttindi eru virt, er ég í áfalli eftir að hafa lesið fréttir og frásagnir sem hafa lekið út um sæmdarmorð í lokuðu landi eins og Íran. Undanfarnar vikur hafa verið framin fimm sæmdarmorð þar. Saklausar stúlkur eru drepnar og afhöfðaðar fyrir það eitt að ofbeldi og heimilisofbeldi er réttlætt í Íslamska lýðveldinu Íran,“ segir Nazanin. 

Hún segir að sæmdarmorð sé réttlætt á grundvelli þess að ofbeldismaðurinn telur að viðkomandi hafi fært skömm eða vanvirðingu yfir fjölskylduna. Hefðbundnar ástæður eru skilnaður eða að hafa yfirgefið maka sinn. Að hafa neitað að ganga í barna- eða þvingað hjónaband, að vera í sambandi við annað hvort aðra manneskju af sama kyni eða gagnstæðu kyni eða hafa tekið þátt í félagsstarfi án heimilar fyrir utan fjölskylduna. Að hafa stundað kynlíf fyrir hjónaband eða að hafa verið nauðgað eða beitt kynferðislegu ofbeldi er oft ástæða slíkra sæmdarmorða. Jafnvel að hafa klætt sig í fatnað eða notað skartgripi eða fylgihluti sem ekki þykja sæmandi segir Nazanin.

„En hvers vegna er svo auðvelt fyrir karla að fremja slík morð í Íran?“ spyr Nazanin. Hún segir að sjaría-lög veiti körlum rétt til að ráða yfir eiginkonum sínum, dætrum, systrum, mæðrum og að konur séu réttlausar samkvæmt þeim. Þess vegna geti karlar komist upp með morð án þess að þurfa að sæta refsingu. 

„Fateme var aðeins 18 ára gömul og var neydd til þess að giftast frænda sínum. Hún var misnotuð af eiginmanni sínum á hverjum degi þannig að hún yfirgaf heimilið og reyndi að lifa sjálfstæðu lífi. En eiginmaður hennar fann hana og afhöfðaði. Fjölskylda hennar vissi hvað hann ætlaði sér áður en hann framdi morðið,“ segir Nazanin. 

Reyhane var 22 ára gömul þegar hún var drepin af föður sínum þegar mamma hennar fór út í matvörubúð. Fréttir íranskra fjölmiðla herma að hann hafi heyrt af morðinu á Romina og að faðir hennar verði ekki sakfelldur fyrir það þannig að hann ákvað að drepa sína eigin dóttur á sama hátt. 

Fateme P. var aðeins 16 ára þegar hún var drepin af bróður stjúpföður hennar fyrir framan móður hennar sem gat ekkert gert til að koma dóttur sinni til bjargar. Asal var 10 ára þegar stjúpmóðir hennar myrti hana. 

„Mannúð er án landamæra og íbúar heimsins verða að sameinast um að virða mannréttindi,“ segir Nazanin. 

Hún hvetur fólk til þess að velta fyrir sér stöðu fólks annars staðar í heiminum og nota tíma sem kannski fer í að lesa slúður frekar í að lesa sér til um hvað eigi sér stað í löndum þar sem konur og minnihlutahópar njóta ekki réttinda. Að sýna öðrum konum stuðning og traust. „Byrjið heima hjá ykkur og kennið dætrum ykkar að sýna öðrum umhyggju og traust. Því það er svo margt sem er hægt að gera til að styðja konur í heiminum. Konur sem búa við erfiðar aðstæður og eða heimilisofbeldi.“

Heimilisofbeldi er talið útbreitt í Íran og yfirmaður stofnunar sem fer með málefni fjölskyldna sagði í nóvember að það hefði aukist um að minnsta kosti 20% á milli ára. Í apríl kom fram  að fjöldi tilkynninga um heimilisofbeldi hafi þrefaldast þegar útgöngubann var í gildi vegna kórónuveirunnar og að um fjögur þúsund manns hafi haft samband við hjálparsíma á degi hverjum á þeim tíma.

Konum bíður dauðadómur

Margar konur bera þá von í brjósti að ný barnalög muni bæta stöðu barna á margvíslegan hátt en þau munu samt sem áður ekki hafa áhrif á refsingar föður sem drepur barnið sitt. Dauðarefsing liggur við morði í Íran og er í sjaría-lögum vísað til auga fyrir auga í slíkum tilvikum. Aftur á móti eru forráðamenn undanskildir frá dauðarefsingum. Forráðamenn eru feður og föðurfeður samkvæmt írönskum lögum og bíður þeirra ekki dauðarefsing ef þeir drepa börn sín. Aftur á móti á móðir yfir höfði sér dauðadóm drepi hún barn sitt. Lögspekingar segja aftur á móti að hvergi sé minnst á þessa misskiptingu í Kórarninum líkt og stundum er haldið fram. 

„Hvernig er það mögulegt að faðir sem drepir er ekki látin sæta ábyrgð og ekki dæmdur til dauða?“ spyr þingkonan og kvenréttindakonan Faezeh Hashemi í viðtali við íranska fjölmiðla. Hún segir að með þessu verði lögin ekki sú vörn sem vænst var fyrir börn og konur.