Engin dæmi um betri árangur af varðveislu tungumáls

Óvíða ef nokkurs staðar hefur neinni þjóð betur tekist að standa vörð um og varðveita eigið tungumál en Íslendingum. Þetta segir Michael T. Corgan, prófessor við Boston-háskóla í Bandaríkjunum, í samtali við Morgunblaðið.

Corgan hefur kynnt sér sérstaklega stöðu og varðveislu tungumáls okkar með samanburði við fleiri þjóðir. Corgan gerði grein fyrir niðurstöðum sínum í erindi sem hann flutti í málstofu um tungumál og smáríki á ráðstefnu um stöðu smáríkja við Háskóla Íslands. Corgan fjallaði um tungumálið sem þátt í sjálfsvitund þjóðar og stöðu íslenskunnar andspænis áhrifum hnattvæðingarinnar.

Merkilegur árangur í ljósi þess að Ísland er smáríki

Corgan bendir á að þess séu nokkur dæmi að þjóðir hafi um langt skeið lagt áherslu á að standa vörð um og efla eigið tungumál með misjöfnum árangri. Í Frakklandi megi t.d. rekja þetta aftur til 17. aldar og í Þýskalandi voru árið 1890 sett sérstök tungumálalög með að markmiði að styrkja stöðu þýskunnar í einstökum ríkjum landsins. Hvorki Frakkar né Þjóðverjar hafi þó náð viðlíka árangri og Íslendingar í að koma í veg fyrir ensk áhrif á tungumálið. "Nú óttast þeir að þeir séu að tapa baráttunni. Viðleitni Íslendinga til að varðveita íslenskuna og hreinleika tungunnar hefur hins vegar verið miklu árangursríkari. Þetta er sérstaklega merkilegt í ljósi þess að Ísland er smáríki," segir Corgan.

Við rannsóknir sínar athugaði Corgan einstök dæmi og skoðaði sérstaklega stöðu mála í Lúxemborg til samanburðar, sem einnig er smáríki með um 400 þúsund íbúa og tungumál sem sprottið er upp úr tungumálum nágrannaþjóða.

"Það eru því ýmsar hliðstæður milli þessara tveggja ríkja. Lúxemborgarar fóru hins vegar ekki að vinna að varðveislu tungunnar fyrr en árið 1984 þegar sett voru lög um tungumálið sem festu að lokum í sessi lúxemborgísku, sem eitt af þremur opinberum tungumálum landsins þ.e. auk frönsku og þýsku. Og þá fyrst var hafin kennsla tungumálsins í skólum en íslenskan hefur eins og allir vita verið kennd hér í skólum í mjög langan tíma," segir Corgan.

Að sögn hans má skoða skipulega viðleitni þjóða til varðveislu og eflingar eigin tungumála á fimm sviðum. Í fyrsta lagi á sviði fjölþjóðasamskipta þar sem ríki á sama málsvæði vinna saman að samræmingu tungumáls, t.d. á framburði. Í öðru lagi á sviði stjórnvalda sem gefa fyrirmæli og setja reglur með það að markmiði að efla og vernda málið. Í þriðja lagi er svo stundum að finna stofnanir eða samtök á vegum hins opinbera, sem vinna að varðveislu og eflingu tungumáls og nefnir Corgan Íslenska málstöð sem gott dæmi um slíka stofnun, en hún er opinber miðstöð nýyrða- og íðorðastarfsemi í landinu. Í fjórða lagi er svo háskólasviðið og loks er svo varðveisla tungumálsins á sviði daglegra samskipta og viðskipta innan samfélaga, t.d. á hvern hátt einstakar sérgreinar leggja sitt af mörkum til tungumálsins með þýðingu tækniorða og við nýyrðasmíð.

Á Íslandi hefur verið unnið skipulega að varðveislu tungunnar á öllum þessum stigum nema á hinu fjölþjóðlega, að sögn Corgans.

Kappkostuðu að þýða flókin orð á sviði varnarmála

Corgan, sem er sérfræðingur í sögu varnarsamskipta Íslands og Bandaríkjanna, segir athyglisvert að skoða hvernig Íslendingum hafi tekist að standa vörð um tunguna gagnvart erlendum áhrifum á tímum kalda stríðsins, meðan á vopnakapphlaupi risaveldanna stóð og þó sérstaklega vegna nálægðar varnarstöðvarinnar í Keflavík. Hann segir að það hafi strax vakið athygli sína er hann kom að þessum málum fyrir rúmum 20 árum að Íslendingar lögðu sig sérstaklega fram um að búa til íslensk nýyrði og þýða tæknileg hugtök sem notuð eru í umræðu í varnar- og öryggismálum, sem féllu að íslenskri málhefð. Þetta vakti strax áhuga hans og nefnir Corgan einnig sem dæmi sérfræðinga Öryggismálanefndar á sínum tíma, þá Gunnar Gunnarsson og Albert Jónsson, sem lögðu áherslu á aðlaga ný og flókin útlend orð á sviði öryggis- og varnarmála að íslenskunni og búa til íslensk orð yfir tæknileg herfræðileg hugtök.

,,Mér varð strax ljóst að þetta væri mjög merkilegt því margar stærri þjóðir gerðu ekki einu sinni tilraun til að þýða þessi orð," segir hann.

Corgan segir að fyrst íslenskan stóð svo föstum fótum gagnvart áhrifum risaveldanna hafi honum þótt fróðlegt að skoða hvort náðst hafi sami árangur gagnvart áhrifum tölvutækninnar og Netsins. Eins og öllum sé kunnugt hafi Microsoft hugbúnaðarframleiðandinn á endanum fallist á að gefa út íslenskar þýðingar á Windows-stýriforritinu og fleiri forritum frá Microsoft, sem notuð eru bæði af einstaklingum og í skólum. Corgan segir þetta góð dæmi um hvernig Íslendingum hafi tekist að verja tungumálið andspænis sterkum áhrifum sem ógnuðu tungunni.

Fyrirmynd annarra

,,Íslenskan hefur staðið föstum fótum. Ég hef reynt að afla mér upplýsinga um hvort einhverju öðru landi hafi tekist þetta með sama hætti og hef komist að þeirri niðurstöðu að ekkert annað land stendur jafnfætis Íslandi hvað þetta varðar."

Ísland er fyrirmynd annarra þjóða í viðleitni til að varðveita og efla eigið tungumál, að mati Corgans. "Íslendingar hafa staðið sig sérstaklega vel á þessu sviði og náð eftirtektarverðum árangri," segir hann.