Óvæntur fjöldi kvenhetja í sögum af hvítabjörnum

„Við pabbi vorum miklir vinir og náin feðgin. Ég fór mikið með honum í göngutúra úti í náttúrunni þegar ég var stelpa. Hann vann verkefni fyrir Náttúrufræðistofnun á sumrin og við gengum til að mynda saman upp að jökli við Dalvík á hverju ári til að framkvæma mælingar, því hann sá um að fylgjast með jöklinum. Nokkur sumur fór hann að telja plöntur í Vesturdal og þar gengum við um í heila viku og töldum plöntur. Hann kenndi mér alla flóruna á íslensku og líka á latínu. Frá því ég man eftir mér var pabbi að viða að sér heimildum um komur hvítabjarna til Íslands en ég hafði engan sérstakan áhuga á hvítabjörnum, enda var pabbi ekkert að reyna að gera þennan mikla áhuga sinn á bjarndýrum að áhuga annarra í fjölskyldunni,“ segir Rósa Rut Þórisdóttir, sem sendi frá sér fyrir síðustu jól bókina Hvítabirnir á Íslandi, en bókin er að stofni til byggð á handskrifuðu riti föður hennar, Þóris Haraldssonar, líffræðikennara við Menntaskólann á Akureyri. Bókin geymir bæði sannar frásagnir af landgöngu bjarndýra sem og þjóðsögur, en Rósa segir draum föður síns hafa verið að gera þessa áratuga söfnun aðgengilega fyrir almenning. Þórir lést 30. janúar fyrir sléttum fimm árum í dag og bókina vann Rósa í minningu föður síns.

Árið 1881 komu 63 bjarndýr

„Vissulega var mikil vinna að slá inn handskrifað handrit hans, en rithönd pabba var skýr og falleg svo það var auðvelt að lesa hana. Þetta var heilmikil handavinna því ég þurfti að leita uppi margar heimildir pabba og finna þær nákvæmar. En það var mikil nánd í því fyrir mig að vinna með handskrifuð plöggin hans eftir að hann var fallinn frá. Það gerði mér gott,“ segir Rósa og bætir við að vinir og kunningjar pabba hennar hafi verið duglegir að gauka að honum sögum. „Einn vinur hans fékk til dæmis skriðusögur frá pabba í skiptum fyrir hvítabjarnarsögur. Pabbi safnaði öllu að sér, enda var hann kennari áður en internetið kom til sögunnar. Allt sem hann las og hélt að hann gæti mögulega notað seinna skráði hann á blað og setti í spjaldskrá. Þetta var hans „leitarvefur“ og hvítabirnirnir hlóðu af einhverjum ástæðum meira utan á sig en annað í þessari söfnun hans.“

Rósa segir að henni hafi komið á óvart hversu tíðar komur hvítabjarna hingað til lands voru.

„Þegar ég var að alast upp voru landgöngur mjög fátíðar; 1974 kom bjarndýr í Fljótavík, 1975 var bjarndýr á sundi skotið við Grímsey og árin þar á eftir sást til bjarndýra á ísjaðrinum norður af landinu. 1988 urðu menn varir við bjarndýr í fjörunni í Haganesvík en svo komu engir birnir hingað á land í 30 ár þar til tveir slíkir komu í Skagafjörð árið 2008. Raunveruleikinn var allt annar á nítjándu öld, til dæmis komu 63 bjarndýr á land frostaveturinn mikla árið 1881, gríðarlegt frost var hér á landi það ár. Til samanburðar komu „aðeins“ 27 hvítabirnir hér á land „hinn“ frostaveturinn mikla sem flestir kannast við, árið 1918. Þessar algengu komur slíkra hættulegra dýra, og fyrir vikið hinn mikli ótti við hvítabirni, sýna okkur hversu raunveruleiki fólks var víðsfjarri þeim sem nútíma Íslendingar tengja við hvítabirni.“

Jóhanna vann hetjudáð

Rósa nálgaðist bókarskrifin að hluta til út frá sínu fagi, mannfræðinni, enda hefur hún meiri áhuga á fólkinu sem mætti hvítabjörnum og tókst á við þá heldur en dýrunum sjálfum. Hún segir að það hafi komið henni mest á óvart hversu margar kvenhetjur komu þar við sögu.

„Þær eru mun fleiri en ég bjóst við, enda er sagan af komu hvítabjarna og viðureigna við þá oft afar karllæg, því eins og svo oft skrifa karlar niður þessar sögur eftir öðrum körlum. Það var ánægjulegt að finna þó nokkuð marga kvenskörunga í þessum frásögnum, þannig að í raun er að finna heilmikinn femínisma í bókinni. Konur sem tókust á við hvítabirni náðu ýmist að fella björninn eða féllu fyrir honum. Í einni af uppáhaldssögunum mínum í þessari bók er aðalhetjan ung stúlka, Jóhanna Aðalmundardóttir, sem bjó á Eldjárnsstöðum á Langanesi veturinn kalda 1918 þegar glorsoltinn hvítabjörn kom þar og fór alla leið inn í bæ. Þetta er rosaleg saga þar sem Jóhanna vinnur hetjudáð, hún tekur áhættuna og hleypur út úr bænum „þar sem hún gat búist við að ganga í kjaftinn á dýrinu“ til að sækja hjálp til manna í fjárhúsunum. En karlmaðurinn sem var inni með henni þorði ekki og ekki vildi hún senda gamalmennin eftir hjálp. Þetta er í fyrsta skipti sem frásögn er skrifuð strax daginn eftir að atburður um hvítabjörn á sér stað. Það sem gerðist var ritað nákvæmlega niður eftir heimafólki og það fékk að lesa yfir, svo allt væri rétt. Þetta er fyrir vikið mjög dýrmæt heimild,“ segir Rósa og bætir við að konur komi einnig við sögu í þjóðsögum af viðureignum við hvítabirni.

„Ég birti til dæmis í bókinni skemmtilegt söguljóð eftir Böðvar Guðmundsson frá 1966, en þar segir frá hvítabirni sem drepur og étur bónda nokkurn en giftist að því loknu konu hans og var samlíf þeirra mjög gott, bjarnarins og konunnar. Þjóðtrúin og þjóðsögurnar geyma skemmtilegar hugmyndir um hvítabirni, til dæmis að þeir ráðist ekki á barnshafandi konur og ráðist ekki á menn sem heita Björn. Ef einhver drepur bjarndýr sem ekki hefur gert neinum mein, þá hefnist honum fyrir. Það eru til raunverulegar sögur sem styðja þessi dæmi, eða hafa orðið til þess að fólk fór að trúa þessu. Nonna-bækurnar áttu líka stóran sess í hugum fólks og hugmyndum þess um hvítabirni, margir sem lásu þær áttu andvökunætur. Þetta var raunveruleg ógn, enda eru hvítabirnir stórhættulegar skepnur.“

Ég er erki-Akureyringur

Rósa hefur búið undanfarinn áratug í Belgíu með eiginmanni og tveimur sonum. „Ég flutti á sínum tíma til Parísar, tók ár í frönsku fyrir útlendinga í Sorbonne, til að ná tökum á tungumálinu og fór svo í doktorsnám þar í mannfræði. Ætlunin var að flytja aftur heim til Akureyrar að námi loknu, því ég er erki-Akureyringur. Þegar ég sé fallegar myndir frá Akureyri byrjar hjartað að slá. En ástin fór með mig á nýjar slóðir, ég kynntist manninum mínum í skólanum í París þar sem hann lagði stund á hagfræði. Og þegar honum bauðst starf hér í Brussel fylgdi ég honum þangað. En ég gerði mér ekki grein fyrir hvað fjöllin, sjórinn og norðurljósin skiptu mig miklu máli fyrir en ég flutti hingað út og er án þessara fyrirbæra sem voru hversdagsleg og sjálfsögð.“