Eineltismenning frá örófi alda

Skemmtisögur af jaðarsettu og sérkennilegu fólki nutu vinsælda á Íslandi á fyrri öldum. Tilgáta Marínar Árnadóttur, sagnfræðinema við Háskóla Íslands, er að ákveðin „eineltismenning“ eða „menning ofbeldis“ hafi þrifist á Íslandi í fyrri tíð og það komi fram í sögum af „sérkennilegu“ fólki sem finna má í þjóðlegum fróðleik og sagnaþáttum.

Þessir einstaklingar skáru sig úr í íslensku samfélagi á sínum tíma, m.a. vegna andlegra eða líkamlegra skerðinga og óhefðbundinna lífshátta, og voru oftar en ekki jaðarsettir í sínu nærumhverfi.

Marín hlaut styrk úr Styrktarsjóði Margaretar og Bents Schevings Thorsteinssonar til rannsóknarverkefnis sem fjallar um þessar sögur með tilliti til eineltis og ofbeldis sem birtist í þeim.

„Þegar ég fór að líta á allar þessar frásagnir í heild sinni fannst mér blasa við þarna ákveðinn heimur. Ég fór að taka eftir því hvað háðslýsingar á þessum einstaklingum voru áberandi í sumum sögunum og það sem vakti sérstaka athygli mína var ofbeldið sem beindist gegn jaðarsettu fólki,“ sagði Marín.

Sögur og lýsingar á sérkennilegu fólki, ævintýrum þess og óförum voru forðum sagðar til skemmtunar. Í þeim var oft gert grín að sérkennilegu fólki þar sem hlegið var að því, en ekki með því, að sögn Marínar.

„En þegar þessum létta og skoplega blæ er svipt af sumum sögunum finnst mér standa eftir skýr vitnisburður um hreint og beint einelti eða ofbeldi,“ sagði Marín.

Espuðu fólk upp

Heimildirnar sýna samskiptamunstur sem virðist hafa verið sterkur hluti íslenskrar alþýðumenningar á fyrri tíð. Í því fólst að einstaklingar, oftar en ekki svokallaðir gárungar bæjarins eða sveitarinnar, espuðu gjarnan jaðarsetta einstaklinga upp og ýttu af stað vissri atburðarás. Ofbeldið og eineltið er grunnskemmtanagildi sumra sagnanna að sögn Marínar:

„Ég hef safnað saman yfir hundrað frásögnum og mér finnst áberandi hvað andlegt ofbeldi kemur oft fyrir – það að espa fólk upp og erta.“ Ritin sem Marín hefur skoðað eru frá 19. og 20. öld og sögurnar ná sumar aftur til 18. aldar. Þegar líður á seinni hluta 20. aldar eru færri bækur með skemmtisögum af þessu tagi gefnar út að sögn Marínar.

Hún bendir á að sjónarmiðið sem kemur fram í rannsókninni, að þarna sé um einelti að ræða, sé tiltölulega ný sýn á hlutina.

Sagan af Jóni „kis kis“

Hún nefnir blaðamanni sögudæmi um „sérkennilegan“ einstakling sem var aðalefniviður skemmtisögu: Jón Gizursson, vinnumann hjá Bernhöft bakara, sem uppi var á 19. öld í Reykjavík. Jón virðist hafa verið seinfær að einhverju leyti og samkvæmt sögunni varð hann aldrei almennilega talandi eða teljandi. Þegar Jón átti að lóga ketti og tókst það ekki varð hann að hlátursefni bæjarbúa.

„Eftir það var hann alltaf kallaður Jón „kis kis“. Og hvort sem það var úti á götu eða í búðum mátti hann heyra hvarvetna kallað á sig „kis kis“ eða mjálmað á hann. Þótt hann hafi nánast þurft að heyra það daglega tók hann það alltaf nærri sér og virtist fara í mjög mikið uppnám,“ segir Marín og bætir við að þetta hafi ekki verið eina áreitið sem Jón virðist hafa þurft að þola. Mörg dæmi í frásögninni sýni hvernig Jón hafi verið espaður upp á ýmsan hátt og hafður að háði og spotti af svokölluðum gárungum í bænum.

„Þessir gárungar koma oft fyrir í frásögnunum og það má segja að það sé nokkurs konar samheiti yfir þá sem spiluðu með einstaklinga sem voru á einhvern hátt öðruvísi en aðrir,“ sagði Marín.

Annað sögudæmi er sagan af Stuttu-Siggu en hún er nokkuð frábrugðin sögu Jóns „kis kis“. Höfundur virðist hafa samúð með þolandanum og skýrir hvernig fortíð Sigríðar Benediktsdóttur, sem var einungis 125 sentímetrar á hæð, mótaði persónu hennar til lengri tíma. Marín segir að saga Stuttu-Siggu innihaldi gífurlegt ofbeldi sem hún varð fyrir, aðallega af hendi föður síns:

„Það ofbeldi virðist hafa átt þátt í skerðingu hennar og þeim eiginleikum sem gerðu hana óvenjulega á lífsleiðinni. Því er til dæmis lýst hvernig faðir hennar refsaði henni með því að henda henni út í snjóskafl í fáum klæðum á meðan það var stórhríð úti. Hana kól á höndum og hafði hún kreppta fingur upp frá því,“ sagði Marín.

„Það sem er kannski öðruvísi við þessa frásögn miðað við margar aðrar frásagnir sem ég hef fundið er að maður finnur fyrir því hvað höfundurinn finnur til með Siggu. Það er ekki verið að gera grín að henni en hins vegar er sagan rituð niður og gefin út í bók ásamt öðrum svipuðum sögum því fólki finnst áhugavert að heyra um einhvern einstakling sem var skrítinn í augum annarra, eins og Siggu. Uppeldið og ofbeldið sem hún varð fyrir var það sem gerði hana óvenjulega og sérkennilega.“ Marín segir þessi dæmi, ásamt mörgum fleirum, eiga það sameiginlegt að í þeim kemur fram ofbeldi og einelti í garð einstaklinga sem voru óvenjulegir á einhvern hátt.

Marín vinnur nú að því að rannsaka eineltisleg samskiptamunstur í skemmtisögum til forna og stendur til að gefa út niðurstöður rannsóknarinnar í bók í ritröðinni Sýnisbók íslenskrar alþýðumenningar á næsta ári. Marín vonar að niðurstöðurnar geti aukið skilning á birtingarmyndum eineltis til forna, sem og í nútímanum.