Innlent | Morgunblaðið | 10.4.2021 | 20:22 | Uppfært 22:25

„Banaþúfa margra vaskra drengja“

Fagradalsfjall. Flak flugvélarinnar Hot Stuff. Ljósmynd/Bandaríski herinn

Eldgosið í grennd við Fagradalsfjall er í landi Hrauns við Grindavík, en mikla sögu er að finna á þessum slóðum. Á árum síðari heimsstyrjaldarinnar fórust nokkrar flugvélar bandamanna í fjöllum Reykjanesskagans, ekki langt frá þar sem nú gýs. Við ströndina hafa orðið mörg sorgleg sjóslys, en mikil björgunarafrek líka verið unnin. Þá má nefna að Magnús Hafliðason, útvegsbóndi á Hrauni, fann þar bjarghring úr danska Grænlandsfarinu Hans Hedtoft í október 1959, rúmum átta mánuðum eftir að skipið fórst með allri áhöfn undan Hvarfi, suðurodda Grænlands.

Varð frægur á einum degi

Mynd Ólafs K. Magnússonar ljósmyndara af Magnúsi bónda með bjarghringinn var á forsíðu Morgunblaðsins 9. október 1959 og önnur mynd á baksíðunni ásamt frétt Elínar Pálmadóttur blaðamanns um fundinn. Hringurinn er hið eina úr skipinu sem hefur fundist svo óyggjandi sé og vakti fréttin mikla athygli, bæði hér heima en einkum þó í Danmörku. Þar birtist myndin á forsíðum helstu blaða, svo sem yfir þvera forsíðu Berlingske Tidende.

Það eina sem fannst. Magnús Hafliðason með bjarghringinn af Hans Hedtoft, sem rak á Hrauni 7. október 1959. Rúmum átta mánuðum áður sigldi skipið á ísjaka í jómfrúarferðinni og sökk undan Hvarfi, 95 manns fórust. mbl.is/Ólafur K. Magnússon

Aðrir fjölmiðlar, víða um lönd fylgdu í kjölfarið og Magnús „varð frægur á öllum Norðurlöndum á einum degi,“ eins og sagði í Morgunblaðinu nokkrum árum síðar. Bjarghringurinn er varðveittur í kirkjunni í Qaqortoq eða Julianehåb, en þar var síðasti viðkomustaður skipsins.

Glampaði á eitthvað hvítt

Í frétt Morgunblaðsins segir svo meðal annars: „Er Magnús Hafliðason bóndi á Hrauni, sem er austasti bær í Þórkötlustaðahverfi í Grindavík, kom út á miðvikudagsmorgun og niður á tún, sá hann hvar glampaði á eitthvað hvítt úti í fjörunni. Um nóttina hafði verið mikið rok á suðaustan og brim, en um morguninn var komið logn. Gekk hann út með fjörunni og fann óskemmdan bjarghring uppi í malarkambinum. Tók hann hringinn heim með sér og um kvöldið hafði hann orð á því við Árna Eiríksson, bílstjóra á áætlunarbíl Grindvíkinga, að hann hefði fundið hring merktan Köbenhavn. Árni athugaði hringinn nánar og sá að hann var af Hans Hedtoft.

Er hann kom til Reykjavíkur í gær gerði hann Henry Hálfdánarsyni, framkvæmdastjóra Slysavarnafélagsins, aðvart. Hringdi Henry til Magnúsar bónda og bað hann um að halda á hringnum með sér er hann kæmi næst í bæinn.“

Konunglega grænlenska verslunarfélagið hafði látið smíða Hans Hedtoft og var skipið í jómfrúarferð sinni. Um borð í Hans Hedtoft voru 95 manns; 55 farþegar auk áhafnar, fiskafurðir og póstur. Einnig mikið af skjölum úr grænlenska þjóðskjalasafninu, gögn og heimildir um sögu lands og þjóðar.

Ljót aðkoma

Magnús Hafliðason var fæddur á Hrauni 21. nóvember 1891 og lést 17. desember 1983, 92 ára að aldri. Sjóinn sótti hann allt fram á efri ár, en Magnús var meðal annars þekktur fyrir sjómennsku og björgunarstörf. Magnús var vel kunnugur svæðinu í nágrenni við Hraun. Í Morgunblaðinu í desember 1963 er að finna samtal Matthíasar Johannessen ritstjóra og Magnúsar sem þeir áttu er þeir fóru saman til rjúpna. Fyrirsögn greinarinnar er: „Í stríði á Fagradalsfjalli“ og þar segir meðal annars:

„Ég var hættur að spyrja um rjúpuna, hún skipti ekki lengur máli. „Þessi fjöll eru banaþúfa margra vaskra drengja,“ sagði hann þegar upp var komið.

„Nú hvers vegna?“ spurði ég.

„Í vesturslakka Kastsins fórst flugvél Andrews, yfirhershöfðingja Bandaríkjanna í Evrópu, í stríðinu. Ég kom ekki að flakinu fyrr en nokkru síðar.

Í norðausturhorni Fagradalsfjalls, þar sem heitir Langhóll, fórst enskur flugbátur í stríðinu. Þangað hef ég síðar komið og skotið rjúpur í flakinu. Ekki hef ég orðið var við annað kvikt á þessum slysastöðum.

Og hérna suðuraf heitir Langihryggur og gengur út úr Borgarfjalli, þar fórst enn ein flugvélin í stríðinu. Ég var með þeim fyrstu sem komu á staðinn. Það var ljót aðkoma. Það var eins og fjöllin hefðu gengið í lið með Þjóðverjunum og líkast því að þau hafi gert gyllingar til að ná sem flestum flugvélum bandamanna. En nú er farið að fyrnast yfir þessa atburði.“

Katlar á hverju strái

Fleiri örnefni bar á góma í samtali þeirra Magnúsar og Matthíasar; Borgarhraun, Húsafell, Fiskidalsfjall, Tryppalágar, Þorbjörn, Fagradalsfjall og eldsumbrot fyrri tíma voru ekki langt undan:

„Leiðin yfir hraunið er sæmilega greiðfær — og þó.

Magnús stanzar, litast um og segir: „Þetta er nú heldur tuðrótt leið, hér hafa goðin einhvern tíma reiðzt.“ Pikkaði svo með prikinu í grænan mosann og leitaði að sprungu. „Þær liggja allar frá útsuðri í landnorður,“ sagði hann, „það eru meiri katlarnir, sem hér eru á hverju strái. Allt hefur þetta land logað á sinni tíð.

Sagnir eru meira að segja til um eldsumbrot á þessum slóðum eftir landnámsöld. Þegar snjór liggur yfir hrauninu, er víðast hvar autt yfir holunum af trekki og hlýju sem kemur neðan frá. Undir Reykjanesinu er ekkert nema holrúm og eldur, og þar hafa kyndararnir líklega nóg að gera. Þið ættuð að sjá eldgígina við Tófubrunna og Latshóla, ef þar er ekki eitthvað óhreint undir veit ég ekki hvar það ætti að vera. Og ég hef oft séð hvernig húðar yfir holurnar hér í hrauninu af þunnum vatnsklaka. Fyrir norðan Þorbjörn rýkur úr jörð, þar eru hverir. Hér rýkur þó ekki. Bezt gæti ég trúað því, að Surtur kæmi ekki að sunnan, heldur héðan að ofan. Hann hefur bara haft sig upp þarna suður frá í þetta sinn,“ segir m.a. í samtali Magnúsar og Matthíasar.

Greinin birtist fyrst í Morgunblaðinu 8. apríl.