Við gerðum margt gott og lærðum mikið

„Innri gerð íslensks lýðræðis er þannig, að þegar reynir á, þá bregðumst við af atorku og á mjög skapandi hátt við,“ segir Ragnar Hjálmarsson, doktor í stjórnarháttum, sem nýlega varði doktorsritgerð sína við Hertie-háskólann í Berlín, en hún fjallar um hvernig ríki geta gert upp við söguna eftir stórfelld efnahagsáföll. „Þegar áfall dynur yfir, þá viltu vita sannleikann, hvað gerðist, hver ber ábyrgð, hvernig bætum við skaðann og hvernig byrgjum við brunninn, og við brugðumst við öllum þessum spurningum eftir hrunið,“ segir Ragnar.

Ragnar segir að eftir vatnaskil í sögu þjóða, hvort sem það eru átök eða stórfellt efnahagsáfall, standi stjórnmálamenn og samfélagið allt frammi fyrir ákveðnu vali. „Það er annaðhvort að veðja á batann, einblína á framtíðina og vona að allt verði í lagi, eða þá hvort reynt verði að svara þessum spurningum sem koma upp í samfélaginu eftir svona vatnaskil.“

„Það sem mér þótti áhugavert var að á Íslandi höfðum við frelsi í einangrun okkar til þess að búa til á staðnum alla þessa ferla til að takast á við þessar erfiðu spurningar. Ýmsir ferlanna gengu vel, og skiluðu góðum árangri fyrir íslenskt samfélag,“ segir Ragnar og nefnir þar sérstaklega rannsóknarnefnd Alþingis og svo störf sérstaks saksóknara. „En aðrir ferlar reyndust verr og ollu jafnvel skaða. En burtséð frá því hver útkoman var, þá var það mest heillandi hversu víðtækar aðgerðirnar voru og hvernig staðið að samþykkt þeirra. Þetta hef ég kallað „sköpun í einangrun“.“

Ragnar bendir á að Ísland hafi verið fyrsta landið sem fór illa út úr alþjóðlegu fjármálakreppunni, þannig að Íslendingar hafi ekki haft neinar fyrirmyndir um hvernig ætti að bregðast við. Hvorki Alþjóðagjaldeyrissjóðurinn, Evrópusambandið né stjórnvöld hinna norrænu ríkjanna, sem veittu fjármagni í efnahagsáætlun okkar, hafi haft áhrif á þá ferla sem Íslendingar réðust í. „Það sem var líka áhugavert í þessu ferli „umbreytingarréttlætis“ var, að við vorum ekki meðvituð um reynslu annarra ríkja sem hafa beitt áþekkum ferlum,“ segir Ragnar.

„Við litum aldrei á þessa ferla sem einstaka þætti í stærra uppgjöri, en samt, einhvern veginn brást íslenskt lýðræði við á þann hátt að við beittum þeim öllum. Þess vegna segi ég að íslenskt lýðræði sé skrambi gott.“

Ragnar bætir við að eftir alþjóðlegu fjármálakreppunna hafi sambærilegum ferlum verið beitt í öðrum ríkjum sem einnig urðu illa úti í kreppunni. Hann hafi tekið þátt í rannsóknarverkefni meðfram doktorsnáminu þar sem borin voru saman reynsla sex ríkja, Íslands, Írlands, Portúgals, Spánar, Grikklands og Kýpur, og hafi Ísland skorið sig úr í þeim alþjóðlega samanburði. „Það voru stofnaðar rannsóknarnefndir á Grikklandi og á Írlandi. Þær reyndust ekki mjög árangursríkar. Stjórnvöld á Kýpur reyndu líka að setja rannsóknarnefnd á fót, en hún sprakk áður en hún gat hafið störf.“

Rannsóknarnefndin reyndist vel

Ragnar hrósar rannsóknarnefnd Alþingis, og segir hana hafa unnið mikið og þarft starf. Hann segir mikilvægi hennar ekki síst sjást í því að nefndin hafi veitt Íslendingum ákveðið mótefni gegn populískum stjórnmálum. „Það sem góðar rannsóknarnefndir gera er að þær draga úr þeim „leyfilegu lygum“ sem halda má fram í opinberri umræðu. Það varð til ákveðinn grunnur sem við gátum unnið með,“ segir Ragnar og bætir við að stjórnmálamenn til bæði hægri og vinstri hafi samþykkt niðurstöður nefndarinnar, þó að þeir hafi lagt ólíkar áherslur á hvað skipti mestu máli. „En, það sem var mikilvægara var að eignarhaldið á þessari sögu var í höndum almennings. Þannig að þegar við förum í kosningarnar 2013 til dæmis, þá rífumst við ekki um hver gerði hvað eða hvað olli hruninu. Við erum ekki með þennan jarðveg ósættis sem annars staðar reynist svo frjór fyrir pópúlísk stjórnmál.“

mbl.is/Arnþór

Þá segir Ragnar athyglisvert að þeir stjórnmálaflokkar, sem hér hafi sprottið upp í andstöðu við „kerfið“, hafi einnig tekið skýrslu nefndarinnar upp á sína arma. „Þeir kalla eftir umbótum, ekki kollsteypum. Í öðrum ríkjum hafa andkerfislegir kraftar brotist út á annan hátt og verri hátt, þannig að vinna rannsóknarnefndarinnar reyndist íslensku samfélagi og stjórnmálum afskaplega vel.“

Þá hafi hin ríkin sem Ragnar vísar til í rannsókn sinni reynt að draga bankamenn til ábyrgðar en með mismiklum árangri. „Á Íslandi voru rannsökuð á annað hundrað mál, og á endanum voru hátt í fjórða tug bankamanna sem fengu dóma, og margir hverjir þunga dóma.“ Ragnar nefnir til samanburðar að á Spáni hafi ellefu bankamenn fengið dóma og sjö á Írlandi, einn á Kýpur og enginn í Grikklandi, en að þeir dómar hafi verið styttri en hér og gjarnan skilorðsbundnir. Ragnar segir einnig að starf sérstaks saksóknara hafi orðið til að styrkja mjög alla umgjörð rannsókna á efnahagsbrotum, sem nýtist okkur til frambúðar.

„Ísland var svo eina landið sem reyndi að draga stjórnmálamenn til refsiábyrgðar fyrir stefnumótun þeirra. Það reyndist ekki góð hugmynd,“ segir Ragnar. Þá hafi íslenska leiðréttingin verið algjört einsdæmi þegar kom að greiðslu skaðabóta til ætlaðra fórnarlamba. Það sé síðan annað mál hvort það hafi verið viturleg ráðstöfun á almannafé. Að lokum nefnir Ragnar að stjórnarskrá hafi verið breytt á Írlandi, Spáni, í Portúgal og Grikklandi, en á mun takmarkaðri hátt en til stóð hér á Íslandi.

„Þannig að Ísland var sér á báti. Við tókum upp alla þessa ferla, en í þeim fræðum sem ég hef numið er talið best að ríki beiti ekki einum eða tveimur þeirra heldur beiti þeim öllum. Sem er einmitt það sem íslensk stjórnvöld gerðu á endanum.“ Ragnar segir aðspurður að það hafi ekki endilega verið upphafleg áætlun íslenskra stjórnvalda heldur hafi eitt leitt af öðru. „En það sýnir hvað varðar íslensk stjórnmál og íslenskt stjórnkerfi að við erum mjög góð í að bregðast við áföllum og við höfum frelsi til athafna hér, sökum þess hversu smátt samfélagið er og boðleiðir stuttar. Önnur ríki hafa ekki það frelsi. Hins vegar háir það okkar opinberu stefnumótun að við getum átt erfitt með að gera áætlanir til lengri tíma.“

Landsdómsmálið óheppilegt

Ragnar segir um Landsdómsmálið að enginn pólitískur leiðtogi hefði viljað þá niðurstöðu sem varð á Alþingi, að Geir H. Haarde yrði einn ákærður fyrir Landsdómi. „Ég held að sú niðurstaða hafi komið öllum á óvart,“ segir Ragnar. Hann segir Landsdómsmálið einkum sýna hversu óheppilegt það hafi verið að nota dómstóla en ekki kjörklefa eða rannsóknarnefndir til að draga stjórnmálamenn til ábyrgðar fyrir stefnumótun sína.

„Í þessu kristallast einnig hvað lærdómarnir af ferlum sem enda í átökum eru gagnlitlir og rýrir. Það kom ekkert nýtt fram sem varpaði ljósi á fortíðina. Dómsmálið leiddi ekki til neinna mikilvægra umbóta á stjórnsýslu eða stofnunum og það hafði „pólaríserandi“ áhrif á stjórnmálin. Það gerði stjórninni erfitt fyrir að teygja sig yfir til stjórnarandstöðunnar á tímum þegar samstöðu var þörf og allur þessi málarekstur hægði á okkar pólitíska bata. Einu raunverulegu umbæturnar sem rekja megi til Landsdómsmálsins eru að fundargerðir ríkisstjórnarinnar eru núna birtar opinberlega.“

Til áréttingar bendir Ragnar á að starf rannsóknarnefndarinnar hafi leitt til öflugra umbóta á þeim skorti á á samhæfingu sem háði stjórnvöldum í viðbrögðum þeirra við hruninu. „Þessar umbætur birtast okkur í yfirstandandi krísu, þar sem nú eru fjölskipaðar ráðherranefndir sem samhæfa og skipuleggja viðbrögð hins opinbera. Það er gagnlegri lærdómur en að fólk geti farið inn á heimasíðu Stjórnarráðsins og séð hvaða mál voru rædd á ríkisstjórnarfundi.“

Kantarnir verði að líta í eigin barm

Ragnar segir að stjórnarskrármálið undirstriki hversu stórfelld vatnaskil var um að ræða í íslensku samfélagi á þessum árum, þar sem hin ríkin sem hann skoðaði í rannsóknum sínum hafi farið út í veigaminni breytingar en hér var reynt að þessu leitinu til. „Fræðin segja okkur að að stjórnarskrárbreytingar eftir meiri háttar áföll geti farið fram á þrennan hátt. Í fyrsta lagi að að það koma inn nýir aðilar sem knýja fram nýja stjórnarskrá. Önnur leið, og á hinum kantinum, er að sitjandi valdhafar halda velli og framkvæma fegrunaraðgerðir á stjórnarskránni. Þriðja leiðin er leið samninga og sátta milli þess nýja og þess sem er. Því miður bárum við ekki gæfu til að fara þann milliveg.“

Afleiðingin er sú, að stjórnarskrármálið er núna fast í skotgröfum. „Fólk sem vill leggja gott til og fólk sem vill fá hreyfingu á þetta mál, það er dregið í dilka, og kantarnir nærast hvor á öðrum. Þetta er ástand sem íslensk stjórnmál líða almennt fyrir.“ Ragnar segir að hann telji mikilvægast að bæði þeir sem vilji umbreyta stjórnarskránni og hinir sem vilji sem minnstu breyta horfi aðeins á það hversu ágengt þeim hafi orðið. „Það hvílir á þeirra herðum að endurskoða afstöðu sína og fara að hugsa um þetta meira út frá því hvaða sátt er möguleg.“

Ragnar segir brýnt að leysa stjórnarskrármálið með sátt, því það sé farið að liggja eins og mara á þjóðinni. „Bæði þarf íslensk stjórnskipun að leiðrétta ýmsa hluti eins og stöðu forseta og auðlindamálin, en það er líka ákveðinn fórnarkostnaður að halda málinu í þessari ósjálfbæru stöðu. Hér er að alast upp kynslóð sem trúir því, með réttu eða röngu, að verið sé að hafa af þeim stjórnarskrá,“ segir Ragnar. „Ég bý í landi, Þýskalandi, þar sem vegna sögu þess máttu bara vera stoltur af tvennu, knattspyrnulandsliðinu og stjórnarskránni. Ef við gætum alið upp kynslóð sem væri stolt af íslenskri stjórnarskrá og gæti fundið útrás fyrir sitt þjóðernisstolt í grunnlögunum okkar, þá væri til mikils að vinna.“

Krísur ýta undir pólitíska sköpun

Ragnar segir að krísan núna sé um flest ólík þeirri síðustu, þá fauk yfirbyggingin en núna hafi undirstöður gefið sig, og þar á hann fyrst og fremst við túrismann. „En við eigum að staldra við og íhuga hvernig við ætlum að læra af þessari krísu,“ segir Ragnar og bætir við að krísur séu tími pólitískrar sköpunar. „Og það á að leyfa þeim sköpunarkrafti að vera frjáls.“

„Þessi ár eftir hrun voru meiðandi, þau voru meiðandi fyrir stjórnmálin okkar og einstaklinga, og sá sársauki situr eftir í fólki. Það er því mikilvægt að þegar við tölum um þessi ár að við tölum um þau af sanngirni og tillitssemi. Við gerðum margt gott og við lærðum mikið, – og það eru enn þá sár sem þarf að græða,“ segir Ragnar að lokum.

Greinin birtist fyrst í Morgunblaðinu 26. nóvember.