Hallgrímur orðlaus yfir þrennu

Hallgrímur Helgason, Þórunn Rakel Gylfadóttir og Sigrún Helgadóttir hlutu Íslensku bókmenntaverðlaunin 2021 úr hendi Guðna Th. Jóhannessonar, forseta Íslands, er þau voru afhent við hátíðlega athöfn á Bessastöðum í 33. sinn nú fyrir stundu.

Hallgrímur hlaut verðlaunin í flokki skáldverka fyrir skáldsöguna Sextíu kíló af kjaftshöggum sem JPV útgáfa gefur út, Þórunn Rakel í flokki barna- og ungmennabóka fyrir skáldsöguna Akam, ég og Annika sem Angústúra gefur út og Sigrún í flokki fræðibóka og rita almenns efnis fyrir bókina Sigurður Þórarinsson – Mynd af manni I-II sem Náttúruminjasafn Íslands gefur út.

Fjögurra manna lokadómnefnd valdi vinningsverkin úr hópi fimmtán bóka sem tilnefndar voru til verðlaunanna í desember á síðasta ári þegar fimm bækur voru tilnefndar í hverjum flokki. Lokadómnefnd skipuðu Andri Yrkill Valsson, Hanna Steinunn Þorleifsdóttir, Ragna Gestsdóttir og Gísli Sigurðsson, sem var formaður. Sú nýbreytni var tekin upp í fyrra að lokadómnefnd sendir frá sér umsögn um verðlaunaverkin.

Þetta er ekkert smá

„Ég þakka fyrir mig af öllu hjarta. Þetta er ekkert smá. Maður er bara næstum orðlaus. Sem er reyndar ágætis tilbreyting í mínu tilviki,“ sagði Hallgrímur Helgason þegar hann veitti verðlaununum viðtöku á Bessastöðumnú á níunda tímanum.

Hallgrímur er þriðji höfundurinn í sögu Íslensku bókmenntaverðlaunanna sem hlýtur verðlaunin í þriðja sinn og jafnframt sá fyrsti til að hljóta þau þrisvar í flokki skáldverka. Hann hlaut verðlaunin fyrst 2001 fyrir Höfund Íslands og næst 2018 fyrir Sextíu kíló af sólskini og er þetta því í fyrsta sinn í sögu verðlaunanna sem fyrsta og annað skáldverkið í sama bókaflokki hlýtur verðlaunin. 

Í þakkarræðu sinni sagði hann að bókmenntir ættu „að vekja fólk til lífsins, opna augu þess og snerta við því, fá það til að sjá hlutina í nýju ljósi“ og benti á að í bókaflokki sínum um Gest og fólkið í Segulfirði væri hann líka að reyna „að rannsaka hvaðan við komum, og hvers vegna við erum eins og við erum“.

Í umsögn lokadómnefndar um Sextíu kíló af kjaftshöggum segir:

„Skáldsaga Hallgríms Helgasonar er stór í sniðum, kraftmikil og hugmyndarík, skrifuð af kjarnyrtum og frumlegum þrótti með skoplegri og ýktri sýn á harmræna atburði þar sem lífshættan og dauðinn bíða við hvert fótmál. Sögusviðið er upphaf síldarævintýrisins í litlu íslensku þorpi við ysta haf á fyrstu áratugum síðustu aldar og viðfangsefnið er fæðing nútímans í íslensku samfélagi, þegar erlendir athafnamenn og tækninýjungar bárust inn í kyrrstætt sveitasamfélagið sem sagan rekur um kynslóðirnar allt aftur úr harðbýlum torfhreysum á hjara veraldar inn í þá mannlífshringiðu sem skapaðist í kringum gróðavon og síldveiðar Norðmanna hér við land. Vinnuharka, grimmd og vægðarleysi eru dregin fram í daglegu basli fólks, ástum þess og örlögum.

Sjónarhornið er að mestu bundið við ungkarlinn Gest sem er leiksoppur ytri atburða en persónur eru engu að síður fjölbreyttar, af ólíkum uppruna og þjóðfélagsstigum, og teiknaðar skýrum en margradda dráttum þannig að þær birtast lesanda ljóslifandi og eftirminnilegar, hver með sín sérkenni. Breyskleiki þeirra og göfuglyndi blasa við, hið lága vellur fram með öllum líkamsvessum og sora á bak við síldartunnur, í myrkum torfskúmaskotum og dýpstu skipslest um leið og persónur njóta fagurra og forboðinna ásta, lista og menningar í betri stofum, og þeirra forréttinda og þæginda sem auður og friðsæld geta gefið.

Sagan er drifin áfram af tilfinningum og innri átökum Gests, ástum hans og fjölskylduharmi en bakgrunnurinn er sögulegir viðburðir og persónur sem minna á Siglufjörð. Sextíu kíló af kjaftshöggum er metnaðarfull skáldsaga sem tekst á við mannlega tilveru þar sem hlutskipti einstaklinga ræðst af uppruna og ytri aðstæðum í bland við gæfu og gjörvileik.“

Er bæði auðmjúk og glöð

„Þessi bók varð til í kjölfar mikilla breytinga í mínu lífi og þar sem ég fylgdi hjartanu. Hún hjálpaði mér að finna styrkleika mína og vaxa og þroskast um leið og Hrafnhildur aðalsögupersónan þroskaðist. Að fá þessi verðlaun segir mér að mér hafi tekist að ná fótfestu sjálf samhliða Hrafnhildi og af þeim sökum hafa þessi verðlaun mikla þýðingu fyrir mig,“ segir Þórunn Rakel Gylfadóttir og tekur fram að velgengni bókarinnar og ekki síst afbragðsgóðar viðtökur lesenda hafi komið sér ánægjulega á óvart. „Ég er bæði auðmjúk og glöð í hjarta mér að hafa fengið aðgang að hug og hjarta svona margra lesenda.“

Í umsögn lokadómnefndar um Akam, ég og Annika segir: 

„Fyrsta skáldsaga Þórunnar Rakelar grípur lesandann strax. Hún er vel skrifuð, skemmtileg og spennandi allt til loka, höfðar bæði til unglinga og þeirra sem eldri eru. Galdurinn liggur í næmri persónusköpun og því hvernig sýn á einstaklinga í sömu fjölskyldu er byggð upp út frá sjónarhorni Hrafnhildar, unglingsstúlku fráskilinna foreldra.

Hrafnhildur flyst þvert gegn vilja sínum til Þýskalands með móður sinni og nýjum manni hennar. Lesandi fylgist með innri rödd unglingsins en sér hana jafnframt í þrúgandi spenntu sambandi við móður sína, sem einkennist af ákaflega trúverðugri og vel byggðri togstreitu á milli þess innra og ytra – þannig að úr verður heilsteypt og margbrotin lýsing á veruleika íslensks unglings. Sama listfengi og margræðni einkennir samskipti Hrafnhildar við gamla og nýja vini, af ólíkum kynjum, aldri og uppruna. Á öllum stigum er unnið með þversagnir í framkomu og lífi fólks, útlit og innri maður vegast á þannig að ekkert er einhlítt í því hvernig við skynjum umhverfi okkar. Allt er litað af fyrirframhugmyndum hvers konar; fullorðnir átta sig ekki á börnum sem eru sjálf ekki barnanna best þegar kemur að einelti, kúgun og ofbeldi. Inn í þessa vel heppnuðu persónusköpun er fléttuð fjölbreytt umræða um vald, spillingu, réttlæti og náttúruvernd, leitina að sannleikanum (sem getur orkað tvímælis líkt og í leikritum Ibsens) og fordóma sem tengjast þjóðerni, uppruna og trúarbrögðum. Þessi umræða fellur svo vel að sögunni að hún dregur ekki úr drifkraftinum eða forvitni lesandans að kynnast þeim sem eru leidd fram á sviðið og fá öll að njóta sín, hver á sínum forsendum.

Akam, ég og Annika er trúverðug og spennandi saga með eftirminnilegum persónum sem fanga ákveðinn kjarna í samskiptum fólks.“

Ekki einnar konu verk

„Það er alltaf gaman að fá viðurkenningu fyrir það sem vel er gert. Ég tek við þessum verðlaunum með gleði og stolti og innilegu þakklæti til allra þeirra sem aðstoðuðu mig, enda voru skrif og útgáfa ævisögunnar svo sannarlega ekki einnar konu verk,“ segir Sigrún Helgadóttir og bendir á að hún hafi varið alls sjö árum í að skrifa vinningsbókina sem telur rétt rúmar 800 blaðsíður.

Í umsögn lokadómnefndar um Sigurður Þórarinsson: Mynd af manni I-II segir:

„Að baki ævisögu Sigurðar Þórarinssonar liggja fjölmörg viðtöl og áralöng heimildavinna Sigrúnar Helgadóttur í dagbókum, bréfum og gögnum um ævi mannsins sem varð andlit jarðvísinda og náttúruverndar hér á landi á 20. öld; eins konar frummynd hins lífsglaða íslenska náttúrufræðings með brennandi áhuga á sögu og menningu.

Í þessari lipru, aðgengilegu og skemmtilegu frásögn er fylgst með þróun íslensks samfélags í átt til nútímans; efnilega föðurlausa sveitadrengnum sem kemst til mennta með hjálp góðra karla og kvenna, næmur, listrænn og skemmtinn, jafnvígur á hug- og raunvísindi en kýs að leggja fyrir sig jarðfræði og verður forystumaður í þeirri grein hér á landi um leið og hann kemst í fremstu röð á heimsvísu. Höfundur heldur öllum þráðum þessa farsæla ferils í hendi sér, kryddar hann léttilega með fjörlegum frásögnum sem varpa skýru en um leið marglitu ljósi á Sigurð; lesandinn kemst í návígi við hann frá degi til dags en fær um leið góða tilfinningu fyrir þeirri miklu braut sem hann ryður með rannsóknum sínum og kennslu í jarðvísindum og ekki síður afskiptum af almennri náttúruvernd og stjórnmálum. Ljósmyndir Sigurðar sjálfs leika stórt hlutverk í því hve vel tekst til og ekki síður sú natni og hugmyndaauðgi sem liggur að baki umbrotinu á hverri opnu.

Áherslan er á þá helgun sem fylgdi opinberum störfum Sigurðar en verkinu lýkur á fallegri og afhjúpandi mynd af fjölskyldumanninum Sigurði sem var karl síns tíma með sterka konu, Ingu V. Backlund, sér að baki – og börn sem minnast þess að hafa helst náð að tala við pabba sinn þar sem hann sat við skrifborðið í stofunni heima. Sigrún hlífir Sigurði ekki, hún gerir grín og dáist að honum, en sýnir okkur jafnframt hvernig vísindamaður verður til og mótast af stóratburðum síðustu aldar, styrjöldum, jarðskjálftum, jökulhlaupum og eldgosum.“

Íslensku bókmenntaverðlaunin nema einni milljón króna fyrir hvert verðlaunaverk og eru kostuð af Félagi íslenskra bókaútgefenda. Auk þess eru verðlaunahöfum afhent skrautrituð verðlaunaskjöl og verðlaunagripir, hannaðir af Jóni Snorra Sigurðssyni á gullsmíðaverkstæði Jens; opin bók á granítstöpli með nafni verðlaunahöfundar og bókar hans.

Ítarlegri umfjöllun um verðlaunin og lengri viðtöl við alla verðlaunahafana má lesa á menningarsíðum Morgunblaðsins á morgun, miðvikudag.