Tímamót í sögu héraðsdómstóla

Þrjátíu ár eru liðin frá því að umboðsvald og dómsvald í héraði var aðskilið, en umboðsvald er betur þekkt sem framkvæmdavald. Var þetta stórt skref í íslenskri réttarsögu og fól í sér að komið var á fót sjálfstæðum héraðsdómstólum um allt land.

Réttarfarslöggjöfin var þá endurskrifuð að stórum hluta og hefur í megindráttum verið óbreytt síðan. „Nú stöndum við aftur á tímamótum þar sem við erum farin að hugsa um að endurskrifa réttarfarslöggjöfina,“ segir Ingibjörg Þorsteinsdóttir, dómstjóri Héraðsdóms Reykjavíkur.

Tæknin auðveldar sameiningu

„Löggjöfin er skrifuð út frá því að menn mæti á staðinn og leggi fram pappírsskjöl. Nú eru breyttar tæknilegar forsendur sem gera stafrænar lausnir og pappírslaus samskipti möguleg og löggjöfin þarf að taka breytingum í takt við það.“

Í samráðsgátt er um þessar mundir frumvarp dómsmálaráðherra, sem boðar sameiningu héraðsdómstólanna átta. Þannig yrði það einn dómstjóri, sem sæi um að útdeila málum til starfsstöðva dómstólsins, sem áfram væru á átta mismunandi stöðum á landinu.

„Það að ljúka því að innleiða þessar stafrænu lausnir í réttarfari mun gera samvinnu og sameiningu héraðsdómstólanna auðveldari. Það er auðvitað aukin skilvirkni sem fylgir því að horfa á okkur sem eitt kerfi, frekar en marga sjálfstæða dómstóla,“ segir Ingibjörg og bætir við að það sé ekki óeðlilegt að þessi hugmynd komi upp núna.

„Dómskerfið getur vel þróast í átt að stafrænum lausnum og pappírslausu réttarfari þótt hugmyndir um sameiningu dómstóla nái ekki fram að ganga. Hins vegar gera slíkar tæknilegar lausnir sameiningu vel mögulega án þess að nokkur nauðsyn sé á að fækka starfsstöðvum dómstóla um landið,“ segir Ingibjörg

Frétt af mbl.is

Vill sameina héraðsdómstólana

Hrukkum fram á við í Covid

Á tímum covid-19 var sett í lög heimild til bráðabirgða sem gerði dómstólum kleift að nota fjarfundabúnað við meðferð mála. Ingibjörg telur að afmarkaður gildistími heimildarinnar sýni þess merki að löggjafinn hafi hug á því að endurskoða lögin í heild sinni með stafræna þróun að leiðarljósi.

Stafræn meðferð mála var byrjuð að hluta til áður en Covid-19 skall á, og var þróunin óhjákvæmileg að mati Ingibjargar. „Við hrukkum samt skref fram á við í Covid.“

Ingibjörg segir að fjarfundabúnaður sé í dag helst notaður í þinghöldum sem varða rekstur mála en minna undir aðalmeðferð mála, þótt lagaheimildin nái til þess.

Hún segir að reynslan muni leiða í ljós hvernig hagkvæmast sé að nota heimildir til fjarfunda við rekstur dómsmála en áfram verði aðalreglan sú að aðalmeðferð fari fram í dómhúsinu að viðstöddum öllum aðilum máls.

Ingibjörg Þorsteinsdóttir er dómstjóri í héraðsdómi Reykjavíkur. mbl.is/Hari

Minnast tímamóta á tímamótum

Á menningarhátíð Reykjavíkur á laugardag verður opið hús í Héraðsdómi Reykjavíkur milli klukkan 13 og 17. Tilefni þess er þrjátíu ára afmæli héraðsdómstólanna, en þeir voru stofnaðir 1. júlí 1992.

Fram að því hafði dómsvald í héraði verið í höndum sýslumanna og bæjarfógeta, hið minnsta utan Reykjavíkur. Árið 1985 var kveðinn upp dómur í Hæstarétti í máli Jóns Kristinssonar á Akureyri, sem hafði gerst sekur um of hraðan akstur og að virða ekki stöðvunarskyldu. Hæstiréttur taldi ekkert athugavert við það að embætti bæjarfógetans á Akureyri hefði bæði séð um rannsókn málsins, saksókn og kveðið upp dóm í því.

Jón Kristinsson kærði úrskurðinn til Mannréttindadómstólsins, eða mannréttindanefndar Evrópuráðsins á þeim tíma, sem komst að þeirri niðurstöðu að málsmeðferð þessi bryti gegn mannréttindasáttmála Evrópu.

Gerð var sátt við Jón í kjölfar þessa en breytt viðhorf hér á landi leiddu til þess að Alþingi setti svo lög um aðskilnað dómsvalds og umboðsvalds í héraði. Tóku þau gildi hinn 1. júlí 1992.

Ekki hefur áður verið haldið sérstaklega upp á afmæli dómstólanna, að sögn Ingibjargar. „Okkur fannst gaman að staldra við af þessu tilefni, minnast tímamóta þegar við stöndum enn og aftur á tímamótum.“

Dómstólarnir vilja færast nær fólkinu

Arkitektinn Pétur H. Ármannsson mun leiða áhugasama í skoðunarferð um hús dómstólsins, sem á sér langa sögu. „Það var byggt fyrir Íslandsbanka í upphafi síðustu aldar, síðan hefur margsinnis verið byggt við húsið og það sameinað nærliggjandi verslunarhúsnæði,“ segir Ingibjörg.

Þá verður börnum boðið inn í dómsal og þeim leyft að máta skikkju dómarans og munda hamarinn og fræðast um starfsemi dómstólsins.

„Dómstólarnir vilja gjarnan vera nær fólkinu. Þarna verður samankomið allt starfsfólk dómstólsins, dómarar, aðstoðarmenn dómara, ritarar og fleiri. Okkur finnst þetta spennandi og fólk hefur áður sýnt því áhuga að skoða innviði hússins með eigin augum og spjalla við okkur.“

Héraðsdómur Reykjavíkur til húsa í merkilegri byggingu sem á sér langa sögu. mbl.is/Eggert Jóhannesson

Sviðsett réttarhöld

Arnaldur Hjartarson og Kristrún Kristinsdóttir, dómarar við Héraðsdóm Reykjavíkur, munu stýra sviðsettum réttarhöldum.

Hafa þau fengið til liðs við sig meistaranema úr lagadeild Háskóla Íslands og ætla þeir að setja á svið aðalmeðferðir tveggja dómsmála sem tengjast stofnun héraðsdómstólanna, fyrir opnum dyrum.

Annars vegar verður málið sem Jón Kristinsson tapaði í Hæstarétti tekið fyrir, en það mál hélt svo áfram til Strassborgar. Hins vegar verður tekið fyrir málið þar sem Hæstiréttur sneri við blaðinu og taldi það ekki lengur ganga upp að sami embættismaður rannsakaði og dæmdi málið.

Þannig er ætlunin að sýna gestum réttarfarsþróunina með lifandi hætti.

Tvö mál verða tekin fyrir til þess að sýna réttarþróunina með lifandi hætti. Eggert Jóhannesson