Eldgosið í Heimaey árið 1973 hafði veruleg áhrif á fjárhag hins opinbera til hins verra. Verðbólga jókst til muna og fór yfir 50% árið 1974. Erfitt er þó að fullyrða með vissu um orsakasamband þar á milli.
Þetta rifjar Gylfi Magnússon hagfræðiprófessor upp í svari á Vísindavefnum.
Spurt var hvaða áhrif eldgosið í Heimaey hafði á stýrivexti, verðbólgu og skatta, eins og talað er um að geti gerst vegna náttúruhamfara í Grindavík.
Hljóðaði spurningin svona í heild sinni: „Í náttúruhamförum á Reykjanesi í nóvember 2023 eru gefnar yfirlýsingar um möguleg áhrif á stýrivexti, vexti, verðbólgu, skatta o.s.frv. vegna tjóna á innviðum í 3700 manna bæjarfélaginu Grindavík.
1973 er gaus á Heimaey eyðilögðust um 40% bygginga í 5000 manna bæjarfélagi í einni mestu verstöð landsins. Hvaða áhrif höfðu þær náttúruhamfarir á stýrivexti, vexti, verðbólgu, skatta o.s.frv? Var þá til Viðlagasjóður sem tók fjárhagshöggið, rétt eins og sjóður sá sem nú hefði átt að vera til?“
Gylfi tekur fram að erfitt sé að bera saman hugsanlegar efnahagsaðgerðir vegna jarðhræringanna á Reykjanesskaga nú og aðgerðir á tíma Vestmannaeyjagossins fyrir 50 árum þar sem hagkerfið hafi tekið breytingum.
„Fyrir 50 árum réðust vextir og gengi krónunnar ekki á markaði heldur voru teknar ákvarðanir um slíkar hagstærðir á vettvangi stjórnmálanna.“
Áhugavert sé þó að gera stuttan samanburð.
Gylfi rifjar upp að gripið hafi verið til margvíslegra efnahagsráðstafana vegna gossins í Heimaey. Var Viðlagasjóður meðal annars settur á laggirnar með skattfé en sjóðurinn hafði það hlutverk að greiða bætur til þeirra sem áttu eignir sem skemmdust í hamförunum.
„Nú starfar hins vegar arftaki Viðlagasjóðs, Náttúruhamfaratrygging Íslands, sem tryggingafélag og á bæði bótasjóð og er með endurtryggingar hjá erlendum aðilum. Það er því ekki sama þörf og fyrir 50 árum á bótum úr ríkissjóði, þótt það geti reynt á hann sem bakhjarl þessa tryggingafélags.“
Þá voru sérstök lög samþykkt á Alþingi 7. febrúar 1973 um neyðarráðstafanir vegna eldsumbrotanna.
„Þar var meðal annars sett nýtt gjald, kallað viðlagagjald, á vissa skattstofna. Söluskattur (forveri virðisaukaskatts) var meðal annars hækkaður um 2 prósentustig og eignarskattur um 30%.“
Þann 15. febrúar felldi Seðlabanki Íslands gengi krónunnar um 10% með samþykki ríkisstjórnarinnar. Hafði fengi Bandaríkjadals verið fellt 12. febrúar og með þessari aðgerð var gengi krónunnar fellt í takt við það.
„Verðbólga hafði verið erfitt viðfangsefni fyrir gosið í Heimaey en hún jókst til muna í kjölfar þess. Þótt ekki verði hér fullyrt neitt með vissu um orsakasamband þar á milli þá hafði gosið veruleg áhrif á fjárhag hins opinbera til hins verra sem hjálpaði ekki í baráttunni við verðbólgudrauginn.“
Gylfi rifjar upp að verðbólga árin 1971 og 1972 hafi að jafnaði verið tæp 8%. Árið 1973 rauk hún upp úr öllu valdi og var komin yfir 50% árið 1974.
„Hún var svo mikil áfram næstu ár og náði hámarki í 100% um áratug eftir gosið. Þessi mikla verðbólga lék sparifé landsmanna grátt, enda var vöxtum haldið lágum. Raunvextir voru þannig neikvæðir árum saman sem eyðilagði sparnað og lán gufuðu upp. Nýstofnað almennt lífeyrissjóðakerfi landsmanna var meðal annars hart leikið og eignir þess litlar í lok áttunda áratugarins þrátt fyrir að hafa þá tekið á móti iðgjöldum í áratug.“