Innlent | mbl | 28.1.2025 | 10:48

Brýn nauðsyn að endurskoða hættuna á stórgosi

Horft til norðurs eftir Bárðarbungu. Mynd úr safni. mbl.is/Árni Sæberg

Hraun úr eldgosi á eldstöðvakerfi Bárðarbungu er það stærsta sem runnið hefur á jörðinni frá því ísöld lauk, eða síðastliðin tíu þúsund ár. Fljótin sem nú streyma með eða á hrauninu mynda kjarnann í vatnsorkuvirkjun Íslands. Sú spurning vaknar hversu viðkvæm vatnsorkuverin og uppistöðulón eru fyrir eldgosum í framtíðinni.

Þetta kemur fram í skrifum Haralds Sigurðssonar eldfjallafræðings, sem birt eru á vísindavef Háskóla Íslands.

Athygli vísindamanna beindist enn á ný að Bárðarbungu fyrr í mánuðinum, þegar mikil hrina skjálfta varð þar. Hafði annað eins ekki sést síðan í aðdraganda eldgossins í Holuhrauni árið 2014.

Haraldur Sigurðsson, prófessor emeritus í eldfjallafræði. mbl.is/RAX

Eitt merkasta eldfjall jarðar

Haraldur rifjar upp þá uppgötvun um miðja síðustu öld, þegar það rann upp fyrir vísindamönnum hvaða kraftar leyndust í eldstöðvakerfinu.

„Árið 1951 birtist grein í Lesbók Morgunblaðsins eftir ungan jarðfræðing, Guðmund Kjartansson. Þar lýsir hann miklu hrauni, sem hann nefnir Þjórsárhraun og birtir fyrsta kortið af útbreiðslu unga hraunsins um Suðurland og alla leið á haf út hjá Stokkseyri og Eyrarbakka,“ skrifar Haraldur.

„Við vitum nú að Þjórsárhraun er stærsta hraun sem runnið hefur á jörðinni síðan ísöldinni lauk, eða síðastliðin tíu þúsund ár. Hraunið á upptök sín í Heljargjá í Veiðivötnum, en kvikan kemur úr eldstöðinni Bárðarbungu undir Vatnajökli. Bárðarbunga varð þar með eitt merkasta eldfjall jarðar.“

Bendir hann á að þetta eldgos hafi orðið fyrir um 8.000 árum og skilað kviku á yfirborðið sem svaraði til yfir 25 rúmkílómetra, eða nær tvöfalt meira en upp kom í Skaftáreldum árið 1783.

Til samanburðar komu upp 1,3 rúmkílómetrar af hraunkviku árið 2014 þegar Holuhraun rann frá Bárðarbungu. Öll nýju gosin á Reykjanesskaga séu örsmá í samanburði við það.

Frétt af mbl.is

„Þetta er okkar öflugasta eldstöð“

Þetta kort fylgir grein Haralds og sýnir hraun sem runnið hafa úr eldstöðvakerfi Bárðarbungu suðvestur af eldstöðinni sjálfri.

Situr yfir möttulstróknum

Haraldur heldur áfram og tekur fram að þetta mikla eldfjall sitji nákvæmlega í miðjunni yfir heita reitnum, eða möttulstróknum, sem liggur í möttlinum undir jarðskorpu Íslands.

Á sínum tíma hafi Þjórsárhraun streymt um 140 km leið frá upptökum og til sjávar, en ekki sé vitað hve langt hraunið rann eftir hafsbotninum sunnan Íslands. Talið er að hraunið þeki yfir þúsund ferkílómetra og að meðalþykkt þess sé um 22 metrar.

„Kvikan sem myndaði Þjórsárhraun er frá Bárðarbungu eins og áður sagði, en gosið var í sprungurima Bárðarbungu sem liggur til suðvesturs af öskjunni miklu, í Heljargjá og Veiðivötnum,“ skrifar Haraldur.

Askja Bárðarbungu er um 65 ferkílómetrar að flatarmáli og nefnir eldfjallafræðingurinn að lögun hennar sjáist best þegar jökullinn er fjarlægður, eins og á mynd Helga Björnssonar, jöklafræðings og prófessors emeritus, frá árinu 2009.

Askja Bárðarbungu er um 65 ferkílómetrar að flatarmáli. Mynd/Helgi Björnsson

27 gos í suðvestri frá Bárðarbungu á sögulegum tíma

„Þjórsárhraunið hefur flæmst um Landsveit, Gnúpverjahrepp, Skeið og Flóa. Stærstu fljót Suðurlands, Þjórsá, Hvítá og Ölfusá streyma með jöðrum hraunsins.“

Talið sé að um 27 flæðigos hafi orðið á sögulegum tíma innan eldstöðvakerfisins sem liggur suðvestur frá Bárðarbungu.

Til dæmis eru nefnd Tröllahraun sem rann árin 1862 til 1864, Frambruni á 13. öld, Vatnaöldur um árið 870, Veiðivatnagosið árið 1477 og fleiri á árunum 1711 til 1729.

„Þjórsárhraun valdi sinn farveg til sjávar eftir fljótum sem voru fyrir í landslaginu,“ skrifar Haraldur.

Frétt af mbl.is

Gosið 2014: Glóandi dreki og land í bláu skini

Fjöldi mikilvægra virkjana

Loks bendir hann á að fljótin sem nú streymi með eða á hrauninu séu kjarninn í vatnsaflsvirkjunum landsins.

„Þá vaknar spurning um hversu viðkvæm eru vatnsorkuverin og uppistöðulón fyrir gosum í framtíð,“ skrifar hann og nefnir eftirtaldar virkjanir:

Búrfellsstöð sem reist var á árunum 1966 til 1972, 210 MW að stærð.
Sigöldustöð árið 1973, 150 MW að stærð.
Hrauneyjafossstöð árið 1978, 210 MW að stærð.
Sultartangastöð árið 1999, 120 MW.
Vatnsfellsstöð árið 2001, 90 MW.
Búðarhálsstöð árið 2014, 95 MW.

„Á teikniborðinu eru þrjár til viðbótar; Hvammsvirkjun, Holtavirkjun og Urriðafossvirkjun.“

Brýn nauðsyn að endurskoða málið

Fyrr á árum hafi lítið sem ekkert verið rætt um hættu sem virkjunum gæti stafað af hraunrennsli. Þjórsárhraun hafi verið talið svo gamalt að slíkt gos var ekki tekið með í reikninginn.

„Slík risagos voru talin hafa myndast fljótlega eftir að jökulfarginu létti af landinu strax eftir að ísöld lauk og því ekki inn í myndinni í dag eða í náinni framtíð. Sú kenning er við lýði enn í dag, en er þar með hægt að útiloka stór hraungos frá Bárðarbungukerfinu?“ skrifar Haraldur.

Segir hann það brýna nauðsyn að endurskoða málið, einfaldlega vegna þess að það gæti verið svo mikið í húfi fyrir allan orkubúskap Íslands.

„Það er ljóst að kvika heldur áfram að safnast fyrir undir öskju Bárðarbungu.“