Tækni & vísindi | mbl | 3.2.2021 | 14:00

Verðlaunaður fyrir eina bestu vísindagrein ársins

Jesús Zavala Franco, dósent í stjarneðlisfræði við Raunvísindadeild Háskóla Íslands. Ljósmynd/Aðsend

Jesús Zavala Franco, dósent í stjarneðlisfræði við Raunvísindadeild Háskóla Íslands, og samstarfsfólk hans hlaut á dögunum verðlaun fyrir eina af bestu vísindagreinunum sem birtust á síðasta ári á sviði heimsfræði. Jesús og samstarfsfólk hlutu þriðju verðlaun að upphæð 2.500 dollara fyrir greinina, sem samsvarar um 325 þúsund krónum.

Verðlaunin nefnast Buchalter Cosmology Prize og þeim er ætlað að veita þeim viðurkenningu sem unnið hafa vísindagreinar innan heimsfræðinnar sem talið er að geti stuðlað að tímamótauppgötvunum sem tengjast fræðasviðinu, en það snýst um rannsóknir á mótun og eðli alheimsins.

Árlega eru veitt verðlaun fyrir þrjár bestu vísindagreinarnar innan fræðasviðsins og verðlaunafé er samtals veittir 17.500 dollarar. Þetta kemur fram í tilkynningu frá Háskóla Íslands.

Markmiðið að svala forvitni um samsetningu alheimsins

„Samfélagslegt gildi rannsóknarinnar felst í því að hér eru á ferðinni grunnrannsóknir sem hafa það að markmiði að svala forvitni mannsins um samsetningu alheimsins. Hulduefni er fullkomið dæmi um einn af athyglisverðustu óþekktu þáttunum í skilningi okkar á alheiminum,“ segir Jesús.

Vísindamenn við virtar vísindastofnanir beggja megin Atlantshafsins komu að rannsókninni með Jesús, þar á meðal frá Princeton-háskóla, MIT, Stjarneðlisfræðimistöð Harvard og Smithsonian, Université Paul Sabatier í Frakklandi, Bologna-háskóla og Kaliforníuháskóla.

Jesús hefur starfað við Háskóla Íslands í um fimm ár en rannsóknaráherslur hans snerta heimsfræði og myndun og þróun vetrabrauta með sérstaka áherslu á svokallað hulduefni (e. dark matter).

Eins og nafnið bendir til er það efni í alheiminum sem við sjáum ekki en veldur engu að síður þyngdaráhrifum alveg eins og sjáanlegt efni í stjörnum og vetrarbrautum. Talið er að allt að 85% efnis í alheiminum sé hulduefni. Rökstuddar kenningar um tilvist hulduefnis eru hátt í hundrað ára gamlar en þrátt fyrir það er eðli þess enn á huldu.

Mögulega hægt að prófa með geimsjónaukum framtíðarinnar

Jesús og samstarfsfólk nýta hermanir í ofurtölvum til þess greina mögulega kandídata fyrir hulduefni en rannsóknirnar hafa leitt þau á slóðir svokallaðs loðins hulduefnis (e. fuzzy dark matter) sem að sögn Jesús samanstendur af eindum sem eru svo massalitlar að skammtahrif þeirra hafa áhrif á lengdarskala heilla vetrarbrauta.

Í rannsókninni sem hlaut verðlaunin tókst hópnum að herma það hvernig alheimur sem samanstæði af loðnu hulduefni og venjulegu efni hefði litið út í árdaga heimsins, eða þegar hann var bara eins milljarða ára gamall. Þetta er fyrsta hermun sinnar tegundar og hún hefur gert vísindamönnunum kleift að spá fyrir um aðstæður þar sem loðið hulduefni fyndist, sem mögulega væri hægt að prófa með geimsjónaukum framtíðarinnar.