Gottlieb – mikilvæg kenning um þróun

Í Vestmannaeyjum er stórt þróunarverkefni í gangi sem tengist námi og kennslu grunnskólabarna. Verkefnið kallast Kveikjum neistann og er samstarfsverkefni skólasamfélagsins í Vestmannaeyjum, Vestmanneyjabæjar, Háskóla Íslands, mennta- og barnamálaráðuneytisins, Bókasafns Vestmannaeyja og Samtaka atvinnulífsins.

Rannsóknarsetur um menntun og hugarfar hefur yfirumsjón með verkefninu fyrir hönd allra þessara aðila og er ætlunin að nálgast nám grunnskólabarna með nýjum leiðum. Verkefnið er mjög yfirgripsmikið og áætlanir gera ráð fyrir að það verði í gangi í 10 ár. Undirritaðir hafa ásamt fjölmörgum aðilum undirbúið verkefnið og segja má að það fari vel af stað og nemendur og foreldrar í Vestmannaeyjum hafa sýnt verkefninu mikinn og jákvæðan áhuga.
Verkefnið byggist á hugmyndum undirritaðs (Hermundar Sigmundssonar) en hann byggir nálgun sína á vísindalegum kenningum m.a. á sviði lífeðlisfræðilegrar sálfræði en Hermundur er prófessor við Háskóla Íslands sem og við Háskólann í Þrándheimi á því sviði. Þegar um svo stórt verkefni er að ræða er mikilvægt að kynna sem flestum grunnkenningar sem byggt er á í Kveikjum neistann! Áður hafa pistlar birst hér í Morgunblaðinu um kenningar Mihaly Csikszentmihalyi og K.A. Ericsson en sá fyrrnefndi kom fram með kenningu um „flæði“ og sá síðarnefndi um mikilvægi markvissrar þjálfunar (e. deliberate practice) í færniþróun.

Formaukning byggðá líkindum

Gilbert Gottlieb (1929-2006) er einn þeirra vísindamanna sem leitað er til í Kveikjum neistann-verkefninu. Gottlieb var bandarískur sálfræðiprófessor sem kom fram með sína kenningu, „Formaukning byggð á líkindum“ (e. probabilistic epigenesis). Kenninguna kom hann fram með árið 1972 og eftir margra áratuga rannsóknir skrifaði Gottlieb mikilvæga grein árið 1998 í tímaritið Psychological Review, en tímaritið er eitt það virtasta í heimi sálfræðinnar.

Kenning hans sýnir að í þróun hvers einstaklings eru alltaf mjög sterk tengsl á milli erfða, taugakerfis, atferlis og umhverfis. Esther Thelen, ein af virtustu vísindamönnum á sviði þróunarsálfræði, notaði bæði kenningu Gottliebs og Geralds Edelmans um „Neural Darwinism“ til að sýna fram á að þróun einstaklinga er kröftugt samspil á milli þroska, vaxtar, náms og reynslu. Thelen gaf út bók um kenningu sína árið 1996 sem ber heitið: „A Dynamic systems approach to the development of cognition at action.“ Miðað við kenningu Gottliebs er ómögulegt að segja að einstaklingar búi yfir mikilli færni eða þekkingu eingöngu vegna erfða því fleiri þættir verða að koma til þegar byggja á upp færni eða þekkingu.

Góðar erfðir hjá Carlsen

Mörg dæmi eru til af einstaklingum sem hafa skarað fram úr á tilteknum sviðum og eitt slíkt dæmi er Magnus Carlsen, margfaldur heimsmeistari í skák. Ljóst er að Carlsen býr yfir góðum erfðum sem tengjast þáttum eins og einbeitingu, vinnsluminni, hraða taugaboða og tenginga þeirra en meira hefur þurft til, til að byggja upp færni sem hann býr yfir sem skákmaður. Hann hefur lagt á sig mikla markvissa þjálfun (e. deliberate practice) í fjölda ára og í samtali undirritaðs (Hermundar Sigmundssonar) við föður hans, Henrik Carlson, í tengslum við skrif bókar Hermundar, Ekspertise, kom fram að við 13 ára aldur hafi Magnus Carlsen stundað markvissa þjálfun í 6.000 klukkustundir og þegar 16. árinu var náð hafði hann þjálfað sig markvisst í 10.000 klukkustundir en þá var hann kominn í hóp fremstu skákmanna heims og gat farið að horfa til heimsmeistaratitils.

Ljóst er að Magnus Carlsen hefur mikla þrautseigju (e. grit) en rannsóknir hafa sýnt að þrautseigja tengist erfðum um 30%-40%. Áreiti frá umhverfi, í gegnum nám og reynslu, hefur svo einnig áhrif á þrautseigjuna (60%-70%). Þá hefur Magnus Carlsen mikla ástríðu (e. passion) fyrir skák og þessi mikla ástríða tengist jákvæðri styrkingu til fjölda ára. Magnus Carlsen er einstaklingur sem hefur þróað með sér gróskuhugarfar en það þýðir að hann sér stöðugt fyrir sér möguleika á að bæta sig og vaxa í skákinni. Einn af lykilþáttum í uppbyggingu þessa skáksnillings er að hann hefur ávallt haft mjög góða leiðbeinendur og kennara á sínum ferli en þar má nefna Simen Agdestein, einn af fremstu skákmönnum Norðmanna áður en Magnus kom fram á sjónarsviðið, og Garry Kasparov, fyrrverandi heimsmeistara og einn besta skákmann sögunnar.

Réttar áskoranir

Góður leiðbeinandi/kennari er eitt það mikilvægasta fyrir einstaklinga sem verða framúrskarandi á einhverju sviði. Góður leiðbeinandi/kennari gefur einstaklingum réttar áskoranir á hverjum tímapunkti í vexti einstaklingins en réttar áskoranir eru einmitt mjög mikilvægar fyrir velgengni einstaklinga á hvaða sviði sem er. Þessar hugmyndir kristallast einmitt í kenningu Mihaly Csikszentmihalyi um flæði. Góður leiðbeinandi/kennari gefur einnig jákvæða styrkingu sem eykur hormónastarfsemi sem er mikilvæg fyrir alla einstaklinga. Rannsóknir sýna að þegar byggja á upp færni eða þekkingu á aðaláherslan að vera á jákvæða styrkingu, það þýðir að einblína á þætti sem ganga vel og geta eflt einstaklinginn á vegferð sinni. Ef einblínt er á neikvæða hluti eykst stresshormónið cortisol og of mikið af stressi er ekki af hinu góða fyrir einstaklinga. Til að ná árangri er einnig mjög mikilvægt að hafa trú á að ná tiltekinni færni/leikni (e. self-efficacy) og mikilvægt er að trúa því að maður geti náð alla leið á toppinn.

Rannsóknir hafa sýnt að til að ná að blómstra á einhverju sviði þurfa þessir þættir sem nefndir hafa verið hér að vera til staðar, þ.e. ástríða, þrautseigja, gróskuhugarfar, jákvæð styrking, flæði og að hafa trú á að komast alla leið.

Ef við horfum aftur á Magnus Carlsen þá er ljóst að samspil erfða og umhverfis er lykilþáttur í hans stórkostlega árangri í skák og það eru ekki einungis erfðir sem gera það að verkum að hann hefur náð svo langt sem raun ber vitni heldur eru það allir þessir þættir sem hafa spilað saman sem skipta mestu máli. Ágætt er að vitna í K.A. Ericsson í þessu samhengi en hann sagði: „Experts are always made, not born.“

Gríðarlega mikil áhrif

Kenning Gottliebs hefur haft gríðarlega mikil áhrif á kenningar bæði innan þróunarvísinda (e. developmental science) sem og þróunarsálfræðinnar (e. developmental psychology) og ef kennarar og leiðbeinendur tileinka sér þessar hugmyndir í starfi sínu með börn og unglinga er líklegt að árangur nemenda verði góður.

Í verkefninu Kveikjum neistann er m.a notast við áðurnefndar kenningar og hugmyndir til að efla nemendur í námi sínu. Auðvitað er ekki verið að gera ráð fyrir að allir nemendur verði snillingar á einhverjum sviðum en með því að taka þessa hugsun inn í skólastarfið þá er það trú okkar að við náum að efla grunnfærni allra nemenda og að auka vellíðan nemenda þegar þeir fá tækifæri til að finna sína ástríðu og efla sig í henni með gróskuhugarfar í farteskinu.

Hermundur Sigmundsson, prófessor við Norska tækni- og vísindaháskólann og Rannsóknarsetur um menntun og hugarfar, Háskóla Íslands.
Einar Gunnarsson, aðstoðarskólastjóri við Grunnskólann í Vestmannaeyjum.