Að tryggja rétt einstaklinga

Við getum notað mismunandi mælikvarða á stjórnmálamenn og -flokka. Við getum horft til þess hvaða viðhorf þeir hafa til skattheimtu – hvort þeir eru talsmenn hárra skatta sem aftur skerða ráðstöfunartekjur einstaklinga eða hvort þeir vilja draga úr skattheimtu og leyfa almenningi að halda eftir stærri hluta launa sinna. Það er einnig hægt að bregða mælistikunni á skoðanir um atvinnufrelsi. Sumir vilja setja atvinnufrelsinu þröngar skorður, byggja upp umfangsmikið eftirlitskerfi enda vantreysta þeir sjálfstæðum atvinnurekendum. Aðrir berjast fyrir takmörkuðum afskiptum ríkisins og eftirlitsstofnana, vilja fjarlægja hindranir og greiða þannig leið einstaklinganna til efnahagslegra athafna.

Mælistikurnar eru fleiri. Við getum litið til þess hvernig stjórnmálaflokkar vilja tryggja rétt einstaklingsins gagnvart hinu opinbera – hvernig þeir standa vörð um almenn mannréttindi, frelsi einstaklingsins, opið og gagnsætt þjóðfélag.

Orð og athafnir

Fögur fyrirheit eru sérgrein stjórnmálamanna en oft verður lítið úr efndum. Þannig var samstarfsyfirlýsing ríkisstjórnar Samfylkingar og Vinstri grænna, full af göfugum fyrirheitum, enda átti að leiða til öndvegis „ný gildi jöfnuðar, félagslegs réttlætis, samhjálpar, sjálfbærrar þróunar, kvenfrelsis, siðbótar og lýðræðis“. Ríkisstjórnin hét því að beita sér fyrir „opinni stjórnsýslu, auknu gagnsæi og lýðræðisumbótum“.

Reynslan varð önnur. Einstaklingar voru gagnrýndir fyrir að sækja rétt sinn fyrir dómstólum. Ráðherra taldi rétt að breyta lögum þegar dómstólar komust að niðurstöðu sem honum var ekki þóknanleg. Farið var í kringum niðurstöðu Hæstaréttar. Baktjaldamakk var stundað í mikilvægum málum.

Ríkisstjórn vinstriflokkanna gekk þannig gegn rétti einstaklinganna, breytti stöðugt leikreglum, hækkaði skatta og þandi út eftirlitskerfið. Réttarstaða einstaklinga varð lakari og ríkisstjórnin tók sér stöðu með fjármálastofnunum á kostnað einstaklinga og fyrirtækja.

Stórt skref

Í síðustu viku var stigið mikilvægt skref í réttarfarsmálum undir forystu Ólafar Nordal, innanríkisráðherra og varaformanns Sjálfstæðisflokksins. Undirbúningur að þessum nauðsynlegu breytingum hófst í tíð Hönnu Birnu Kristjánsdóttur í innanríkisráðuneytinu.

Með lögum um stofnun millidómstigs – Landsréttar – er einstaklingum tryggð milliliðalaus sönnunarfærsla á tveimur dómstigum. Um leið voru gerðar breytingar á lögum um meðferð einkamála og sakamála. Óhætt er að fullyrða að réttarstaða allra þeirra sem þurfa að leita eftir úrlausn dómstóla eða verða að sæta því að koma fyrir dóm styrkist til muna. Þá mun álag á Hæstarétt – sem hefur keyrt um þverbak á síðustu árum – verða minna, en rétturinn mun fyrst og fremst fjalla um mál sem eru mikilvæg og fordæmisgefandi.

Með breytingunum verður sameiginleg stjórnsýsla allra þriggja dómstiga færð undir nýja stofnun á vegum dómstólanna. Stjórnsýsla dómstólanna verður öflugri og sjálfstæði þeirra styrkt.

Þannig hefur Sjálfstæðisflokkurinn enn einu sinni rutt brautina til að bæta réttarstöðu einstaklinga og fyrirtækja.

Bætt réttarstaða – mesta framfaraskeiðið

Davíð Þór Björgvinsson, lagaprófessor og fyrrverandi dómari við Mannréttindadómstól Evrópu, hélt því fram í grein í Morgunblaðinu 20. apríl 2013 að auðveldlega mætti „rökstyðja þá skoðun, bæði lögfræðilega og sögulega, að þrjú síðustu kjörtímabil, hið fyrsta með Sjálfstæðiflokk og Alþýðuflokk við stjórnvölinn, en tvö hin síðari með Sjálfstæðisflokk og Framsóknarflokk við stjórnvölinn, séu eitt mesta framfaraskeið Íslandssögunnar að því er varðar bætta réttarstöðu þegnanna og gegnsæi ákvarðanatöku í opinberu lífi“.

Forsætisráðherra í þessum þremur ríkisstjórnum var Davíð Oddsson.

Davíð Þór nefndi nokkur dæmi:

• Ný réttarfarslöggjöf árið 1992. Mikilvægasta breytingin fólst í aðskilnaði dómsvalds og framkvæmdarvalds í umdæmum utan Reykjavíkur.

• Breytingar á mannréttindakafla stjórnarskrárinnar árið 1995. Samhliða þróun í dómaframkvæmd var mannréttindavernd aukin.

• Lögfesting mannréttindasáttmála Evrópu árið 1994. Hefur átt þátt í að efla vernd mannréttinda á Íslandi og aukið réttindi borgaranna.

• Stjórnsýslulögin sem tóku gildi 1. janúar 1994. Stórbættu starfshætti stjórnsýslunnar og réttarstaða borgaranna í samskiptum við hið opinbera varð skýrari. Innleidd voru mikilvæg ákvæði um hæfi opinberra aðila til að taka þátt í ákvörðun, andmælarétt, rannsókn máls, málshraða, leiðbeiningarskyldu stjórnvalda, rannsókn máls, jafnræði og meðalhóf.

• Upplýsingalög árið 1996. Mælt fyrir um rétt almennings til aðgangs að upplýsingum um tiltekin mál. Gegnsæi í opinberri stjórnsýslu var þar með aukið til muna og réttaröryggi borgaranna aukið í samskiptum við hið opinbera.

• Samkeppnislög árið 1993. Markmiðið er að efla virka samkeppni í viðskiptum, vinna að hagkvæmri nýtingu framleiðsluþátta þjóðfélagsins, vinna gegn óhæfilegum hindrunum og takmörkunum á frelsi í atvinnurekstri, vinna gegn óréttmætum viðskiptaháttum, skaðlegri fákeppni og samkeppnishömlum og auðvelda aðgang nýrra keppinauta að markaðnum.

Davíð Þór benti einnig á setningu reglna um verðbréfaviðskipti og EES-samninginn, sem hefði verið „gríðarlega mikilvægur fyrir starfsumhverfi íslenskra fyrirtækja og hagsmuni neytenda“.

Bylting

Niðurstaða Davíðs Þórs var afdráttarlaus. Í lagalegu tilliti „hefur í tíð Davíðs Oddssonar í stóli forsætisráðherra orðið bylting á þeim lagagrundvelli sem mótar samskipti þegnanna og fyrirtækja við ríkisvaldið“:

„Dómstólar eru þegnunum og aðilum í atvinnurekstri styrkara skjól fyrir ágangi ríkisvaldsins en áður í íslenskri sögu, stjórnsýslulög og upplýsingalög binda hendur stjórnvalda við ákvarðanatöku í ríkara mæli en fyrr hefur þekkst í opinberu lífi á Íslandi og EES-samningurinn hefur styrkt stöðu fyrirtækja og bindur hendur stjórnvalda og þrengir mikið svigrúm þeirra til að taka tillit til sértækra hagsmuna einstakra fyrirtækja í opinberum ákvörðunum. Enginn vafi er á að þetta hefur leitt til stórkostlegra réttarbóta til handa öllum almenningi í landinu og aukið gegnsæi í starfsumhverfi fyrirtækja.“

Í aðdraganda forsetakosninga er eðlilegt og nauðsynlegt að almenningur leiti svara við því fyrir hvað þeir einstaklingar standa sem sækjast eftir að gegna embætti forseta lýðveldisins. Það er ekki alltaf auðvelt. En a.m.k. er hægt er að bregða mælistiku á Davíð Oddsson, þegar kemur að réttindum borgaranna og gagnsæi í opinberri stjórnsýslu. Þar hafa orð og afhafnir fylgst að og í engu reynt að hlaupast undan sögunni, enda ekki ástæða til.

Kjósendur vita hvoru megin borðsins Davíð Oddsson tekur sér sæti sem forseti, þegar kemur að mikilvægum málum er varða mannréttindi, rétt einstaklingsins gagnvart hinu opinbera og gegnsæi í stjórnsýslu.