Er fitan að drepa þig?

Omega-3 fitusýrur eru fastur liður í mataræði Íslendinga. Þar sem fitusýruna má finna í ríku magni í sjávarfangi hefur Omega-3 lengi spilað stórt hlutverk í íslenskum matarvenjum, en mannslíkaminn framleiðir ekki fitusýruna upp á eigin spýtur svo einungis er hægt að fá hana úr fæðu. Omega-3 hefur einnig lengi verið notað í heilsueflandi tilgangi, ekki síst í formi uppáhaldsfæðubótarefnis Íslendinga: lýsis, en fiskiolía – eins og lýsi er kallað utan landsteinanna – er eitt vinsælasta fæðubótaefni í heimi og veltir fiskiolíubransinn um 30 milljörðum bandaríkjadala, eða rúmlega 3.000 milljörðum íslenskra króna, ár hvert.

Jákvæð áhrif Omega-3 á heilsuna eru vel þekkt, sýnt hefur verið fram á jákvæð áhrif á hjarta- og æðakerfið auk þess að draga úr verkjum í liðum og hjálpa við þroska heila- og taugafrumna.

Heilsuhraustir inúítar

Á áttunda áratugnum ferðaðist danski efnafræðingurinn Hans Olaf Bang til Uummannaq á norð-vesturströnd Grænlands til að rannsaka heilbrigði hjarta- og æðakerfis inúíta, en sögusagnir fóru af að hjartasjúkdómar væru afar sjaldgæfir meðal hópsins.

Bang tók á annað hundrað blóðprufa í ferð sinni og rannsakaði vel mataræði inúítanna, sem samanstóð mestmegnis af fiski og öðru sjávarfangi.

Niðurstöður rannsóknar Bang voru að mataræði inúíta í Grænlandi innihéldi mikið af omega-3 fitusýrum og að magn omega-3 í blóði var töluvert meira en á Vesturlöndum, auk þess að hjarta- og æðasjúkdómar voru mun sjaldgæfari en á Vesturlöndum. Í kjölfar rannsóknarinnar setti Bang fram tilgátuna að omega-3 gæti minnkað hættuna á hjarta- og æðasjúkdómum

Síðari rannsóknir studdu tilgátu Bangs með því að sýna meðal annars fram á að omega-3 hefði bólgueyðandi áhrif.

Fylgni eða orsakasamhengi

Hinsvegar þótt sýnt hafi verið fram á fylgni milli neyslu omega-3 og hjartasjúkdóma, hefur ekki náðst að sýna fram á orsakasamhengi milli þess.

Í vikunni greindi breska dagblaðið The Guardian frá því að samkvæmt nýrri frumrannsókn – sem er rannsókn á fyrri rannsóknum um efnið – frá Cochrane, samtökum sem safna og meta læknisfræðilegar rannsóknir fyrir almenning, sem sýnir fram á að þótt omega-3 fitusýrur hafi á margan hátt jákvæð áhrif á heilsuna, sé ekki hægt að sýna fram á orsakasamhengi milli neyslu á omega-3 fæðubótaefnum og hjarta- æða- eða kransæðavandamála.

Í rannsókninni voru skoðaðar 79 tilraunir þar sem helmingi þátttakenda var gefið fæðubótarefni og hinum helmingnum lyfleysa, en fylgst var með þátttakendum yfir ákveðinn tíma. Þátttakendur í tilraununum voru 112.059.

Góð fita og slæm

Omega-3 er fjölómettuð fitusýra, en einnig má finna slíkar fitusýrur í sólblómaolíu, sem rík er af omega-6 fitusýrum. Fjölómettaðar fitusýrur eru svokallaðar nauðsynlegar fitusýrur (e. essential fats), sem þýðir að líkaminn geti ekki starfað án þeirra, en líkaminn notar fituna meðal annars í framleiðslu frumuhimna og í hreyfingu vöðva. Vegna jákvæðra áhrifa fjölómettaðra fitusýra á líkamann hafa þær oft verið kallaðar „góð“ fita.

Einómettaðar fitusýrur eru annað dæmi um svokallaða „góða“ fitu, en hana má finna í avókadó, ólífuolíu, og hnetum, en einómettuð fita er undirstaðan í hinu sívinsæla Miðjarðarhafsmataræði.

Árið 1956 hóf lífeðlisfræðingurinn Ancel Keys það sem átti eftir að verða gríðarlega áhrifamikil rannsókn á sambandinu milli lífsstíls og hjartasjúkdóma. Rannsóknin fór fram í sjö ríkjum, og dregur af þeirri staðreynd nafn sitt: sjö ríkja rannsóknin, Bandaríkjunum, Finnlandi, Hollandi, Ítalíu, Grikklandi, Japan og fyrrverandi Júgóslavíu. Bentu niðurstöður rannsóknarinnar til þess að í löndum þar sem neysla á mettaðri fitu – sem finna má í rauðu kjöti, nýmjólk og ostum er mikil – sé blóðfita að meðaltali meiri, og að jákvæð fylgni sé á milli mikillar blóðfitu og hjarta- og æðasjúkdóma.

Samkvæmt rannsókninni neyttu Japanar minna magns af mettaðri fitu, auk þess voru hjartasjúkdómar afar sjaldgæfir. Í Bandaríkjunum, hinsvegar, var mettuð fita stór hluti af mataræði þátttakenda, og að sama skapi voru hjartasjúkdómar algengir.

Hafði rannsóknin mikil áhrif á umræðuna um fitu og næringu, mettuð fita hefur iðulega verið flokkuð sem slæm fita og jókst neysla á léttmjólk, smjörlíki og sólblómaolíu afar mikið í kjölfar rannsóknarinnar.

Hvað um Noreg?

Ekki eru þó allir sannfærðir um ágæti rannsóknar Keys og skaðsemi mettaðrar fitu. Hafa ýmsir bent á svæði sem í upphafi voru hluti af sjö ríkja rannsókninni, en ekki hafa niðurstöður verið birtar, líkt og Noregur og Holland, þar sem neysla á fitu var mikil en tíðni hjartasjúkdóma lág, og Síle, þar sem neysla á fitu var lítil og tíðni hjartasjúkdóma há. Rétt eins og í rannsókn Hans Olaf Bang á inúítum í Uummannaq, hefur ekki náðst að sýna fram á orsakasamhengi, og hefur síðari rannsóknum mistekist að sanna að neysla á mettuðum eða ómettuðum fitusýrum hafi áhrif á lífslíkur þátttakenda.

Í grein frá Harvard-læknaskólanum er stungið upp á nýrri flokkun á fitusýrum. Þar er einómettuð og fjölómettuð fita – líkt og omega-3, enn flokkuð sem góð fita, en mettuð fita er hins vegar flokkuð sem milligóð fita, ekki eins holl og ómettuð fita, en mun að öllum líkindum ekki valda skyndilegum dauða af völdum hjartasjúkdóma. Transfitu flokkar greinin þó sem slæma fitu, en sýnt hefur verið fram á orsakasamhengi milli transfitu og hjartasjúkdóma.