Pistlar:

Nú eru allt í einu allir orðnir sérfræðingar í vöxtum og verðbólgu. Ekki ósvipað því þegar við urðum öll skyndilega sérfræðingar í bóluefnum og grímum. Flestir þessara sérfræðinga tala út frá sínum persónulegum þörfum eða hagsmunum en fáir virðast velta fyrir sér raunveruleikanum og af hverju við erum núna með verðbólgu og af hverju það er ekki bara hægt að leysa hana með því að hækka alla í launum til að allir hafi það jafn gott og áður.

Ef við stiklum á stóru og byrjum á Covid-tímanum þá dældu ríkisstjórnir allra vestrænna ríkja fjármagni inn í hagkerfin til að koma í veg fyrir innviðatjón í einkageiranum og atvinnuleysi. Einnig héldu opinberir aðilar úti margs konar þjónustu, sem ekki var til áður, sem kostaði verulega fjármuni ásamt tekjutapi. Til viðbótar röskuðust aðfangakeðjur í faraldrinum og þær hafa enn ekki náð sér. Strax í kjölfarið á þessu réðust Rússar inn í Úkraínu og breyttu heimsmyndinni. Í kjölfarið á því varð skortur á olíu og gasi í Evrópu ásamt hveiti og alls kyns íhlutum í bíla og fleiri vörum sem framleiddar voru í Úkraínu. Verulega var svo aukið í framlög til varnarmála. Allt þetta olli verðbólgu í Evrópu og Bandaríkjum, sem að hluta til var keyrð áfram af skorti og að hluta af „peningaprentun“.

Ísland fann seinna fyrir þessu en önnur lönd í Evrópu, þar sem við höfum ekki fengið þessar gríðarlegu hækkanir á heimilisorku. Rafmagnið okkar er ekki tengt Evrópumarkaði og heita vatnið okkar ekki heldur. Undirritaður býr í Noregi og þar fór húshitun upp í allt að kr. 200.000,- íslenskra króna á mánuði síðastliðinn vetur. Þá á fólk ekki mikið eftir í annað.

Hegðun íbúa Evrópu fór stax að breytast á síðasta ári þar sem fólk hélt að sér höndum við fjárfestingar, ferðalög og heimilisinnkaup. Verðbólga olli því að laun fólksins dugðu skemur og þar með minnkaði neyslan. Í flestum þessara ríkja urðu ekki launahækkanir til jafns við hækkunina og er því verðbólgan farin að minnka.

Á Íslandi virtist sem flestir héldu að þessir viðburðir í heiminum kæmu sér ekki við. Neysla var í hæstu hæðum og skuldsetning jókst. Launahækkanir fordæmalausar, en samt taldar of litlar. Undarleg hugmynd var í gangi um að kaupmáttur ætti alltaf að fara upp, sama hvað bjátar á. Þeir sem voru í fyrirsvari í atvinnulífinu virtust ekki tengdir og greiddu sér út fordæmalausa bónusa, launahækkanir og arð án þess að hugsa út í það að vera á sama tíma að lesa yfir launafólki um að það væri ekkert svigrúm til hækkana.

Verðbólga í Evrópu og Bandaríkjunum var svo flutt inn til Íslands í formi vöruhækkanna á innfluttum neysluvörum, aðföngum, bílum og örðum fjárfestingavörum. Seðlabankinn átti að berjast við verðbólguna með aðeins eitt vopn í höndunum, vexti. Á meðan var atvinnulífið að semja um launahækkanir, ríkisstjórnin og Reykavíkurborg að eyða sem aldrei fyrr og íbúarnir að setja met í neyslu.

Það eru engar töfralausnir til þegar skortur verður í heiminum. Þá er minna til en fólk vill eða þarf. Því hækkar það í verði og það er ekki hægt að veifa höndinni til að leysa það. Við verðum bara að kaupa minna og launin verða að duga fyrir minni neyslu. Ef við lokum augunum fyrir því þá förum við í spíral sem heldur endalaust áfram með óðaverðbólgu. Við höfum verið þar áður.

Núna erum við með spíral sem lítur svona út í sinni einföldustu mynd: Hækkun vöruverðs erlendis býr til verðbólgu, verðbólga kallar á launahækkanir, launahækkanir kalla á meiri neyslu, meiri neysla kallar á vaxtahækkanir, hærri vextir kalla á stöðvun húsbygginga, stöðvun húsbygginga býr til skort, skorturinn býr til verðhækkanir á fasteignum, verðhækkanir á fasteignum hækka verðbólgu, verðbólga kallar á kröfur um frekari launahækkanir o.s.frv.

Það er alveg sama hvað sjálfskipaðir sérfræðingar benda á margar töfralausnir. Þær eru ekki til í alvörunni. Lífskjör geta ekki alltaf farið upp. Heimsfaraldur og stríð rýra lífskjör og við verðum bara að sætta okkur við að núna er tími aðhalds í fyrirtækjum, heimilum og hjá hinu opinbera. Um leið og við náum því, þá fer verðbólga niður og vextir líka. Kaupmáttur getur ekki alltaf aukist. Nú vantar bara einstaklinginn sem sameinar okkur öll um að taka á þessu saman. Ef það tekst þá verður þetta tímabil stutt. Ef það tekst ekki þá verður þetta tímabil langt og sárt.

Ég biðst afsökunar, en stundum þarf að skemma partíið með staðreyndum.

Höfundur er viðskipta- og hagfræðingur