Pistlar:

Það er hægt að taka undir með dr. Hannesi Hólmsteini Gissurarsyni að skýrsla Rannsóknarnefndar Alþingis um bankahrunið hafi verið fróðleg, en hún skýri ekki að fullu bankahrunið. Skýring nefndarinnar er, að bankarnir hafi vaxið of hratt og orðið of stórir. En það er nauðsynlegt skilyrði fyrir hruni þeirra og ekki nægilegt, sagði Hannes á hádegisfyrirlestri Sagnfræðingafélagsins í gær. Segja má að skýrsla Rannsóknarnefndarinnar hafi afmarkast við innlendar skýringar og það er líklega höfuðgalli hennar. Hannes er enda á öndverðum meiði við þá nálgun. Þannig telur hann að fimm ákvarðanir erlendis hafa ráðið úrslitum um, að fyrirsjáanleg kreppa á Íslandi varð að hruni: Erlendir vogunarsjóðir hafi ráðist á veikasta dýrið í hjörðinni; evrópskir seðlabankar hafi stöðvað alla lausafjárfyrirgreiðslu við Ísland vegna gremju yfir íslensku bönkunum; Bandaríkjamenn hafi litið svo á, að Ísland væri ekki lengur á áhrifasvæði þeirra; Breska Verkamannaflokksstjórnin hafi bjargað öllum breskum bönkum nema þeim tveimur, sem voru í eigu Íslendinga, og með því fellt Kaupþing á Íslandi; Breska Verkamannaflokksstjórnin hafi sett hryðjuverkalög á Ísland. Allt eru þetta mikilsverðar skýringar sem voru algerlega sniðgengnar í Rannsóknarskýrslu Alþingis. Því varð hún aldrei að þeirri sannleiksleit sem margir höfðu vonir um. Landsdómsmálið sýndi þar til viðbótar þær ógöngur sem hið pólitíska vald rataði út í í kjölfar skýrslunnar.

Viðbrögð lituðust af pólitík

Á sínum tíma lituðust viðbrögð við Rannsóknarskýrslu Alþingis af pólitík enda má segja að upplegg hennar, aðferðafræði og nálgun hafi kallað á slíkt. Það verður að segjast eins og er að meginstef Rannsóknarskýrslu Alþingis er, að hér á Íslandi hafi skapast ástand án fordæmis. Kreppan á Íslandi hafi verið einstök í fjármála- og bankastarfsemi heimsins og verði því helst skýrð með vísunum í séríslensk áhrifaþætti. Þegar sú niðurstaða er fengin horfir beint við að persónugera vandann með vísun í helstu þátttakendur. Það skýrir þá eftirfylgni sem málið fékk og hefur eitrað andrúmsloftið á Íslandi og við blasir að svo verður áfram enda ljóst að síðustu refsidómarnir munu falla 10 til 15 árum eftir bankahrun. Og þó hefur verið upplýst að íslenskt samfélag tapaði litlu þegar upp er staðið eins og rannsóknir þeirra dr. Ásgeirs Jónssonar og dr. Hersirs Sigurgeirssonar hafa sýnt. Með því er ekki verið að gera lítið úr persónulegum ógöngum sem fólk lenti í sem að mestu má rekja til falls krónunnar, of mikillar skuldsetningar og atvinnumissir.  

Pólitískt uppgjör varð þannig smám saman að hliðarstefi við rannsókn á bankahruninu. Augljóst var að vinstrimenn ætluðu að gera sér sem mest mat úr ástandinu í þeim tilgangi að ná völdum í landsmálunum. Segja má eðlileg niðurstaða þess hafi verið fyrsta hreina vinstristjórn Íslandssögunnar sem hér tók við völdum á vormánuðum 2009. „Hér var gerð dýrkeypt samfélagstilraun þar sem græðgin var gerð að einu megin hreyfiafli þjóðfélagsins,” sagði Jóhanna Sigurðardóttir forsætisráðherra í ræðu sinni þegar skýrslan var kynnt. Hún hnykkti á þessu tveimur dögum seinna þegar formenn allra flokkanna komu saman í Kastljósi Sjónvarpsins. „Hugmyndakerfi frjálshyggjunnar hefur beðið hnekki í þessu öllu saman,” sagði hún og ljóst var að þessari línu ætluðu vinstri menn að fylgja enda hentaði það vel þar sem Samfylkingin var í þeirri ríkisstjórn sem var við völd þegar kerfið hrundi. Einhvern veginn varð að spinna sig frá þeirri staðreynd. Samfylkingin settist strax í nýja ríkisstjórn og skyldi uppgjörið að hluta til eftir hjá Ingibjörgu Sólrúnu Gísladóttur, sem hafði látið af formennsku í upphafi árs 2009. Vinstri menn héldu áfram að skrifa sig frá allri sök á hruninu, frjálshyggjan skyldi sitja uppi með reikninginn.

Rómverski sagnritarinn Tacitus sagði forðum, að segja ætti sögur „sine ira et studio“, án reiði og ákafa. Sigurður Nordal benti hins vegar á það í höfuðriti sínu, Íslenskri menningu, að á bak við allar gerðir mannsins stæði ákveðin hugmyndafræði og heimspeki. Sagnfræði yrði þannig aldrei vísindi því þekking á fortíðinni væri í molum og því hægt að skilja hana á ýmsa lund: „Hver kynslóð lítur hana sínum augum, hver stjórnmálaflokkur, trúarflokkur eða einstaklingur getur valið úr henni og stýrt henni eftir vild sinni og dul. Hlutdrægir stjórnmálamenn umskapa fortíðina í eigin mynd í stað þess að læra af henni.” Þessi orð eiga ágætlega við þegar uppgjörið við bankahrunið er skoðað, enn er langt í að raunsönn mynd fáist, til þess er of mikil reiði og ákafi meðal margra á vinstri væng stjórnmálanna. Þannig hefur uppgjörið við íslenska bankahrunið orðið djúpstæðara og tilfinningaríkara en þegar svipaðar kreppur hafa komið upp í bankakerfum hinna Norðurlandanna.

Ótrúleg endurreisn

En margt hefur gerst sem gæti hjálpað að setja bankahrunið og uppgjör þess í samhengi. Skulu hér nefnd ummæli sem geta hjálpað til. Bandaríski lögfræðingurinn Lee C. Buchheit sagði í viðtali við vefritið Kjarnann að Ísland hafa upplifað fordæmalausa tíma frá efnahagshruni og allar stóru ákvarðanirnar sem teknar hafa verið á síðustu tæpu sjö árum hafi reynst réttar. „Þetta hefur verið áreynslumikill tími fyrir Ísland. En ég spái því að eftir tíu ár muni viðskiptadeild Harvard háskóla vera að vinna með dæmi (e. case-study) sem heiti „Ísland frá 2008 til 2015“. Ég man ekki eftir neinu landi sem varð fyrir eins miklum og víðtækum áhrifum vegna efnahagsáfallsins en hefur jafnað sig á jafn ótrúlegan hátt á svona skömmum tíma. Ég er ekki að gera lítið úr þeim sársauka sem þetta ferli hefur valdið mörgum á Íslandi en endurreisnin hefur verið hraðari en flestir töldu mögulegt.“

Endurreisn íslensks efnahagslíf má að talsverðu leyti þakka farsælu afnámi fjármagnshafta og þeim aðgerðum sem gripið var til af hálfu íslenskra stjórnvalda eftir að ný ríkisstjórn tók við 2013. Umfanga aðgerðanna og ábati ríkissjóðs liggur ekki að fullu fyrir fyrr en endurskipulagningu fjármálakerfisins er lokið. Ljóst er að í þessari kosningabaráttur telja margir sig færa til þess að eyða þeim ávinningi sem síðustu tvær ríkisstjórnir hafa skilað í höfn.

Hryðjuverkalögin óþörf

Hannes rakti í fyrirlestri sínum samskipti Íslendinga, Breta og Bandaríkjanna í aldanna rás. Ísland hefði verið hernaðarlega mikilvægt, eins og Lenín hefði einna fyrstur bent á 1920, eftir að ný tækni kom til sögu, kafbátar og flugvélar. Þess vegna hefðu Bandaríkjamenn gerst bakhjarl Íslands 1941–2006. Bretar hefðu aldrei haft áhuga á að leggja Ísland undir sig, en viljað hafa eitthvað um það að segja, hverjir réðu landinu. Upp úr 2007 hefði flokkur þjóðernissinna í Skotlandi tekið að ógna hinu forna vígi Verkamannaflokksins. Hann hefði talað um „velmegunarboga“, sem lægi frá Írlandi um Ísland til Noregs og viljað, að Skotland kæmist undir þennan boga. Gordon Brown og Alistair Darling hefðu talið ógn stafa af skoskum þjóðernissinnum. Þeir hefðu því gripið fegins hendi tækifæri til að sýna hætturnar af sjálfstæði.

Hannes kvað gögn, sem hann hefði aflað, sýna, að fullkominn óþarfi hefði verið að beita hryðjuverkalögunum á Íslendinga en glærur hans af fyrirlestrinum má sjá hér. Segist hann ætla að birta þau gögn í væntanlegri skýrslu sinni til fjármálaráðuneytisins um bankahrunið. Undir þetta er hægt að taka enda ákvörðun breskra stjórnvalda mótsagnakennd og tilviljanakennd. Hannes varpaði fram þeirri spurningu, hvar framkvæmdastjórn Evrópusambandsins hefði verið, þegar Bretar mismunuðu breskum bönkum eftir þjóðerni með því að loka þeim, sem voru í eigu Íslendinga (Heritable og KSF), og bjarga öllum öðrum breskum bönkum. Hann sagði það raunar lán í óláni, að Íslandi skyldi ekki hafa verið bjargað. Með neyðarlögunum hefðu Íslendingar rutt brautina fyrir nýju fyrirkomulag bankamála í Evrópu, enda hefði Evrópusambandið nýlega tekið upp forgang innstæðueigenda. Þó hefði verið gott, hefðu Íslendingar sloppið við þá heift og angist, sem fylgdu bankahruninu. Undir það tóku fundarmenn. Útvarp allra landsmanna var ekki á svæðinu. Á fundinum komu fram skoðanir sem Ríkisútvarpið telur ekki ástæðu til að segja frá.

Það skal tekið fram að þau viðhorf sem birtast í þessum pistli eru eingöngu höfundar og á hans ábyrgð.