Pistlar:
Sigurður Már Jónsson (sigurdurmar.blog.is)
Eystrasaltslöndin - fullveldi betra en ESB aðild?
Staða Íslands og tengsl við umheiminn er til stöðugrar skoðunar og hugsanlega áhugaverðara að gera það nú á 100 ára afmæli fullveldisins en oft áður. Alþjóðleg samskipti eru okkur Íslendingum mikilvæg, bæði á sviði efnahags-, öryggis-, menningar- og stjórnmála. Hvernig þessum samskiptum er háttað er hluti af stöðugri umræðu, einfaldlega vegna þess að umheimurinn breytist og hagsmunir okkar líka.
Í Morgunblaðinu í dag er forvitnilegt viðtal við Hilmar Þór Hilmarsson, prófessor við Háskólann á Akureyri. Hann er höfundur nýrrar bókar sem virðist geta nýst okkur Íslendingum þegar við ræðum alþjóðleg samskipti landsins. Bókin heitir: The Economic Crisis and its Aftermath in the Nordic and Baltic Countries: Do as We Say and Not as We Do, og er gefin út af Routledge forlaginu. Þar er meðal annars farið yfir það þegar Eystrasaltslöndin tókust á við afleiðingar alþjóðlegu fjármálakreppunnar 2008. Þar kemur fram að þau höfðu ekkert val um að fella eigið gengi og voru beitt þrýstingi til að leysa fjármálageirann úr snörunni á kostnað almennings. Þannig dregur bókin fram að þegar efnahagsáföll dynja á virðist það smáum þjóðum ekki endilega til gagns að vera undir verndarvæng stærri þjóða og ríkjasambanda. Hugsanlega hefði fullveldið gagnast þeim betur en Evrópusambandsaðild? Nú er það reyndar svo að þessi lönd sóttust eftir aðild að Evrópusambandinu af tvennum ástæðum: Annars vegar hreinum og klárum öryggishagsmunum en samskiptin við Rússa eru sögulega mjög erfið og hins vegar til þess að fá nýtt og nothæft stofnanakerfi. Sovéska kerfið, sem var troðið upp á Austur-Evrópuþjóðirnar, var auðvitað handónýtt. En niðurstaða Hilmars er athyglisverð:
„Lönd með sveigjanlegri efnahagsstefnu – þ.e. sjálfstæðan gjaldmiðil og meira frelsi í ríkisútgjöldum – geta vænst þess að ná meiri árangri en lönd sem tekið hafa upp evruna og þurfa að beita miklu aðhaldi í ríkisfjármálum samkvæmt forskrift myntbandalagsins,“ segir hann í Morgunblaðsviðtalinu. „Fastgengisstefna samhliða miklum niðurskurði í ríkisfjármálum er heldur ekki líkleg til að leiða til mikils hagvaxtar, sér í lagi í hjá nýmarkaðsríkjum eins og Eystrasaltsríkjunum.“
Erlent fjármagn blés upp banka- og fasteignabólu
Í bókinni ber Hilmar saman hvernig Norðurlöndin og Eystrasaltsríkin hafa tekist á við fjármálakreppur og skoðar hann meðal annars bankakreppuna í Finnlandi og Svíþjóð 1992 og afleiðingar alþjóðlegu fjármálakreppunnar í Eystrasalti 2008.
„Á Norðurlöndunum var varla, að Íslandi undanskildu, hægt að tala um alvarlega kreppu árið 2008 og helst í Finnlandi að samdrátturinn hafi orðið ögn skarpari. Er réttara að tala um skammvinna niðursveiflu hjá Noregi, Danmörku, Svíþjóð og Finnlandi á meðan Eystrasaltsríkin glímdu við mun alvarlegra áfall enda hafði hagvöxturinn þar árin fyrir hrun einkum verið drifinn áfram af erlendu fjármagni, aðallega frá Norðurlöndunum, sem streymdi inn í bankageirann og kynti undir banka- og fasteignabólu.“
Að sögn Hilmars flækti það stöðu Eystrasaltsríkjanna að efnahagsstefna þeirra hafði byggt á að reyna að laða að erlenda fjárfesta með lágum sköttum, litlu regluverki og smáu félagslegu kerfi. Þegar höggið kom hafi úrræði stjórnvalda verið fá og engir góðir valkostir í boði. „Sænskir aðilar höfðu verið duglegastir að fjárfesta í bankageirum landanna og var til dæmis forsætisráðherra Lettlands boðaður til fundar á Arlanda-flugvelli þar sem sænski fjármálaráðherrann lagði honum línurnar um hvernig ætti að bregðast við fjármálahruninu.“ Þetta hefur verið niðurlægjandi fyrir Letta en sýnir í hvaða stöðu þeir voru. Í fjármálakreppum eiga menn fáa vini, þar snýst allt um hagsmuni. Því kynntumst við Íslendingar.
ESB og Svíar leyfðu ekki gengisfellingu
Í grein Morgunblaðsins kemur fram að Eystrasaltslöndin, sem nota evruna í dag, höfðu á þessum tíma tengt gjaldmiðla sína við evrópska gjaldmiðilinn. Bendir Hilmar á að hugmynd þarlendra stjórnmálamanna hafi meðal annars verið sú að með því að eiga í sem nánustu sambandi við Evrópusambandið yrðu Eistland, Lettland og Litháen betur varin gegn mögulegum yfirgangi Rússa og betur stödd í félagsskap stórþjóða Evrópu en ein og afskipt. Þegar á reyndi hafi hins vegar takmörkuð efnahagsaðstoð verið veitt og vinaþjóðirnar jafnvel gert þeim erfiðara fyrir. Er þetta ekki kunnuglegt stef fyrir okkur Íslendinga? Þegar á reyndi var auðveldara að takast á við stofnanahugsun Alþjóðagjaldeyrissjóðsins en vini okkar á Norðurlöndunum.
„Alþjóðagjaldeyrissjóðurinn lagði til 15% gengisfellingu í Lettlandi en því hafnaði ESB sem og Svíar sem eiga að mestu bankakerfi Lettlands, og raunar bankakerfi allra Eystrasaltsríkjanna,“ útskýrir Hilmar í viðtalinu. „Annað var uppi á teningnum í sænsku og finnsku fjármálakreppunum 1992 en þá felldu stjórnvöld gengið til að bæta samkeppnishæfni atvinnulífsins og réðust ekki í neinn niðurskurð á velferðarkerinu svo nokkru næmi ef borið er saman við það sem gert var í Eystrasaltsríkjunum 2008. Svipað sjáum við gerast á Íslandi 2008 þegar gengið hrynur og fyrir vikið að staða útflutningsgreina batnar og mikill uppgangur verður í ferðaþjónustu.“
Voru lengur að jafna sig
Útkoman úr aðgerðunum 2008 varð sú að efnahagur Eystrasaltsríkjanna var lengur að jafna sig og lífskjör almennings versnuðu mikið. Ástandið jók enn frekar á fólksflótta frá löndunum þremur og telur Hilmar að sú staða sé núna komin upp að Eystrasaltsríkin séu í vítahring þar sem unga og vel menntaða fólkið sem gæti eflt hagkerfið leitar út í heim eftir betri tækifærum og auknum lífsgæðum.
Segir Hilmar að fólksflóttinn hafi verið svo mikill að tölur um að atvinnuleysi sé á niðurleið gefi ranga mynd því í stað þess að mæla göturnar heima fyrir taki unga og menntaða fóllkið stefnuna á Þýskaland, Skandinavíu og Bretland þar sem betri tækifæri bjóðast. „Hagvöxtur í Eystrasaltsríkjunum hefur líka verið hægur eftir hrun og hagvöxtur á mann kann að vera ofmetinn því ungt menntað fólk flýr þessi lönd í mörgum tilvikum eftir útskrift úr háskóla frekar en að fara á vinnumarkaðinn.“
Hér hefur í pistlum verið talsvert fjallað um Eistland sem líklega það Eystrasaltsríkjanna sem hefur farnast best. Þar er háð mikil barátta við að halda unga fólkinu, meðal annars á kostnað þeirra eldri. Rétt eins og Íslendingar halda þeir upp á 100 ára fullveldi sitt á þessu ári, táknrænt fremur en nákvæmt þar sem lengstan hluta tímans voru þeir undir valdi sovétkommúnismans.
Svíþjóð og ESB skulda þeim aðstoð
Spurður hvað Eystrasaltslöndin ættu til bragðs að taka segir Hilmar að þessi ríki, og önnur smáríki, mættu gæta sín á að vera harðari í samskiptum sínum við stærri ríki og ríkjasambönd eins til dæmis Evrópusambandið. Lokaorð Hilmars í viðtalinu eru athyglisverð: „Ég held að bæði Svíþjóð og Evrópusambandið skuldi þessum löndum miklu meiri aðstoð og að eðlilegt væri að láta rannsókn fara fram á því hvernig samskiptunum við ESB og sænsk stjórnvöld var háttað í fjármálakreppunni. Væri líka æskilegt að ráðast í breytingar á skattkerfum Eystrasaltsríkjanna með það að markmiði að þeir sem hafa efni á því borgi meira í sameiginlega sjóði og axli hlutfallslega þyngri byrðar svo að svigrúm skapist til að efla mennta- og heilbrigðiskerfið, létta byrgðum af þeim sem hafa úr minnstu að moða og búa til mannvænna samfélag sem vonandi verður til þess að löndin missi færra ungt hæfileikafólk til ríkari landa.“
Það skal tekið fram að þau viðhorf sem birtast í þessum pistli eru eingöngu höfundar og á hans ábyrgð.
