Ásmund­ur Ein­ar Daðason er barna­málaráðherra. Mál­efni barna eru hon­um hug­leik­in, ekki síst barna sem búa við erfiðar aðstæður enda þekk­ir hann það af eig­in raun og veit að það er ekk­ert sjálf­gefið að rata rétta leið í líf­inu. 

Börn eiga ekki að þurfa að búa við aðstæður sem gera það að verk­um að þau fá ekki að vera börn. Börn eiga ekki að vera svipt bernsk­unni og því sak­leysi sem ein­kenn­ir barnæsk­una seg­ir Ásmund­ur Ein­ar Daðason, fé­lags- og barna­málaráðherra. Frum­vörp sem miða að því að gjör­bylta aðstæðum barna og fjöl­skyldna þeirra eru á leið inn í þingið. Verk­efnið er risa­vaxið og senni­lega fel­ur það í sér mestu breyt­ingu sem gerð hef­ur verið á um­hverfi barna á Íslandi í ára­tugi.

Ásmund­ur brenn­ur fyr­ir verk­efn­inu enda þekk­ir hann af eig­in raun að al­ast upp við erfiðar aðstæður.

Hingað til hef­ur hann ekki viljað ræða þessi mál op­in­ber­lega enda ekki langt síðan hann fór að vinna með stein­inn sem hann hef­ur drösl­ast með í mag­an­um ára­tug­um sam­an. Allt frá því í barnæsku. „Við get­um aldrei komið öll­um börn­um til bjarg­ar en ef okk­ur tekst að hjálpa fleiri börn­um þá er til­gang­in­um náð. Því ekk­ert barn á að þurfa að búa við aðstæður eins og því miður of mörg börn búa við á Íslandi, of­beldi og van­rækslu,“ seg­ir Ásmund­ur.

Ásmund­ur seg­ist nú vilja segja sína sögu bæði til að út­skýra af hverju mál­efni barna hafa verið mikið áherslu­mál hjá hon­um en líka í þeirri von að það hjálpi öðrum sem glíma við sam­bæri­leg­ar aðstæður. „Við erum með stór­an hóp full­orðinna ein­stak­linga sem hafa verið í þess­um erfiðu aðstæðum og eru að burðast með það innra með sér, jafn­vel þegar þeir eru komn­ir í seinni hálfleik lífs síns. Fólk sem er reitt og bit­urt. Við þetta fólk vil ég segja að ástæðan fyr­ir því að ég ákvað að stíga fram og segja mína sögu er sú að það er ekk­ert at­huga­vert við að leita sér hjálp­ar. Fá aðstoð við að vinna á reiðinni og þrátt fyr­ir að það sé erfitt er hægt að yf­ir­stíga erfiðleik­ana og kom­ast á betri stað. Við sem erum í þess­um spor­um erum alls staðar í ís­lensku sam­fé­lagi, líka í rík­is­stjórn Íslands,“ seg­ir Ásmund­ur.

Tekið skal fram að viðtalið í heild er tekið í sam­vinnu og með samþykki móður Ásmund­ar og nán­ustu fjöl­skyldu hans.

Grasið alltaf grænna hinum meg­in

Ásmund­ur Ein­ar fædd­ist árið 1982 í Reykja­vík en bjó ásamt for­eldr­um sín­um í Döl­un­um til fimm ára ald­urs er for­eldr­ar hans skildu. Ásmund­ur og eldri syst­ir hans fylgdu móður sinni suður þar sem þau bjuggu á nokkr­um stöðum á höfuðborg­ar­svæðinu næstu árin. Þaðan lá leiðin á Stokks­eyri og síðan í Gnúp­verja­hrepp. Aldrei var stoppað lengi á hverj­um stað og þegar Ásmund­ur er á þrett­ánda ári flyt­ur hann með móður sinni til Nor­egs. Syst­ir hans varð eft­ir á Íslandi enda orðin upp­kom­in.

Ásmund­ur Ein­ar seg­ir að í sveit­inni hafi verið haldið fast í hefðir, lamba­læri á sunnu­dög­um og royal-búðing­ur í eft­ir­mat. Þar fann hann þá festu sem hann þurfti á að halda. Ljós­mynd úr einka­safni

Hann gekk í sjö grunn­skóla og af þeim var hann lengst, tvö og hálft ár, í þeim síðasta sem var í Búðar­dal. „Þetta var mikið flakk og við bjugg­um aldrei lengi á sama stað. Alltaf eitt­hvað sem varð til þess að bú­ferla­flutn­ing­arn­ir urðu tíðir. Grasið var alltaf grænna hinum meg­in og í raun átti það við um ansi margt hjá mömmu,“ seg­ir Ásmund­ur. Hann seg­ir að það hafi hjálpað sér mikið hversu op­inn og fé­lags­lynd­ur hann hafi alltaf verið. „Ég átti frek­ar auðvelt með breyt­ing­ar, að minnsta kosti á yf­ir­borðinu,“ seg­ir hann og bæt­ir við að á meðan þau bjuggu á Íslandi hafi hann alltaf getað farið í sveit­ina til pabba síns og afa og ömmu sem bjuggu fé­lags­búi í Döl­un­um. Þangað fór hann oft um helg­ar og í flest­um leyf­um.

Móðir Ásmund­ar hef­ur glímt við áfeng­is­vanda árum sam­an og hún á einnig við geðræn veik­indi að stríða og hef­ur átt lengi. Auk þess er hún með ADHD á háu stigi ásamt fleiru. Lífið hef­ur ekki farið mjúk­um hönd­um um hana en þegar hún var 18 ára göm­ul hafði hún misst báða for­eldra sína. Móðir henn­ar, sem einnig átti við geðræn veik­indi að stríða, lést í elds­voða á heim­ili fjöl­skyld­unn­ar snemma árs 1978 og nokkr­um árum áður missti hún föður sinn.

Upp­lifði ýmis áföll í æsku

„Móðir mín upp­lifði ýmis áföll í æsku og móðir henn­ar, amma mín, var reglu­lega á geðdeild vegna veik­inda sinna. All­ir í sveit­inni bitu á jaxl­inn og eng­inn talaði um hvernig þeim leið á þess­um tíma í litlu sam­fé­lagi. Við vor­um þá ekki stödd á ár­inu 2020 þar sem fólk þorir að tala op­in­skátt um slík veik­indi. Þetta hef­ur móðir mín þurft að burðast með á bak­inu allt sitt líf. Það var ekki fyrr en ég fór að eld­ast að ég gerði mér grein fyr­ir því að þessi mikla áfeng­is­notk­un á heim­il­inu væri óeðli­leg en mamma var alltaf dug­leg til vinnu og það vissu fáir af því hver staðan var inn­an heim­il­is­ins. Þó var það ekki óal­gengt að hún færi út á lífið og kæmi ölvuð heim, stund­um ein, stund­um ekki. Þessi óregla litaði and­rúms­loftið á heim­il­inu og það var oft spenna í loft­inu. Því var það létt­ir að fara í sveit­ina þar sem festa ríkti. Heim­ilið þar var ekta sveita­heim­ili og haldið í hefðir eins og lamba­læri á sunnu­dög­um og royal-búðing í eft­ir­mat,“ seg­ir Ásmund­ur.

Hann seg­ir að sem barn hafi hann ein­fald­lega ekki gert sér grein fyr­ir því að eitt­hvað væri að hjá mömmu hans. „Þegar þú ert barn skynj­ar þú ekki svona og þú trú­ir því að hlut­irn­ir séu eins og þeir eigi að vera. Allt frá því ég man eft­ir mér voru maka­skipti mjög tíð hjá mömmu. Alls kon­ar menn voru komn­ir inn í líf mitt og inn á heim­ilið mjög fljótt. Ég veit ekki hvað þeir voru marg­ir. Sum­ir voru frá­bær­ir en aðrir áttu við sömu vanda­mál að stríða og mamma. Oft voru þetta þannig ein­stak­ling­ar í mik­illi áfeng­isneyslu. Verst var þegar um of­beld­is­menn var að ræða. Ég var ekki sjálf­ur beitt­ur lík­am­legu of­beldi en mamma varð fyr­ir því. Ég varð vitni að því, fann það, heyrði það. Það sit­ur enn í mér og mun alltaf gera,“ seg­ir Ásmund­ur.

„Ég var með ákveðna mynd út á við – þessi glaði kraft­mikli strák­ur sem tek­ur þátt í öllu." Ljós­mynd úr einka­safni

Eitt af því sem lagt er til í nýju frum­varpi er að unnið sé með börn og for­eldra sam­an. Að verk­efnið snú­ist um barnið og fjöl­skyldu þess.

„Við vilj­um skapa börn­um þær aðstæður að þau fái að vera börn. Að aðstoð komi áður en allt er farið á versta veg. Ekki með því að fjar­lægja þau af heim­il­inu, þótt þess þurfi auðvitað því miður stund­um, held­ur að brugðist sé við erfiðleik­um barna og fjöl­skyldna mun fyrr og í sam­vinnu. Fjöl­skyld­an sé grip­in, fái nauðsyn­leg­ar grein­ing­ar og viðeig­andi aðstoð sé veitt. Að fjöl­skyld­an fái snemma hjálp við að vinna á sín­um vanda og að barnið búi við betri aðstæður inni á heim­il­inu en fái líka hjálp alls staðar ann­ars staðar; í skól­an­um, heil­brigðis­kerf­inu eða hvar sem það er statt. Þetta er það sem við sem sam­fé­lag þurf­um að gera. Börn og fjöl­skyld­ur þeirra eiga ekki að þurfa passa í box hinna mis­mun­andi kerfa og bíða eft­ir að vand­inn verði nægi­lega stór til að fá hjálp. Ég hef trú á því að ef við náum að byggja upp seiglu hjá börn­um með því að styðja þau þá taki barnið rétta stefnu þegar það eld­ist og stend­ur á gatna­mót­um í lífi sínu. Við get­um gert þetta sem sam­fé­lag. Koma með þjón­ust­una til barna og fjöl­skyldna en ekki öf­ugt. Staðan er sú að við erum með ótal börn hér á landi sem ganga um með stein í mag­an­um af ein­hverj­um ástæðum. Við þurf­um að losa þau við þessa steina,“seg­ir Ásmund­ur.

Opnaði spari­bauk­inn til að kaupa jóla­öl

Eitt af því er að veita öll­um börn­um jafna mögu­leika á að stunda íþrótt­ir og taka þátt í frí­stund­um. Nokkuð sem Ásmund­ur gat ekki í þeim mæli sem hann langaði vegna fjár­hags­stöðunn­ar á heim­il­inu. „En ég vissi að ég gat ekki farið í þær tóm­stund­ir sem mig langaði því það kostaði of mikið. Samt reyndi mamma eins og hún gat en aðstæðurn­ar voru þannig að það var ekki hægt og eft­ir ákveðinn tíma hætti maður að biðja um það.“

Þrátt fyr­ir að Ásmund­ur ít­reki að lífið hafi ekki alltaf verið hræðilegt hef­ur hann upp­lifað fá­tækt á eig­in skinni og ein af minn­ing­um hans úr barnæsku er að hafa opnað spari­bauk­inn til þess að geta keypt malt og app­el­sín um jól­in. Að hafa grátið yfir því að geta ekki tekið þátt í íþróttaæf­ing­um með fé­lög­um sín­um vegna þess að æf­inga­gjöld, íþrótta­búnaður eða ann­ar kostnaður var of stór biti fyr­ir heim­ilið.

Kvíðahnút­ur sem bara stækkaði og stækkaði

Eng­in sam­skipti voru á milli for­eldra Ásmund­ar og þrátt fyr­ir að hann hafi verið mikið hjá föður sín­um eft­ir skilnað for­eldr­anna var aldrei rætt um það hvernig lífið var hjá móður hans. „Þegar ég fór að eld­ast fór ég að finna fyr­ir stein­in­um. Kvíðahnútn­um innra með mér sem bara stækkaði og stækkaði. Ég var oft með stein í mag­an­um og ég vissi aldrei al­menni­lega hvað þetta var. Enda var ekki til siðs í mínu um­hverfi að tala um til­finn­ing­ar þannig að ég þagði. Út á við var ég kát­ur og lífs­glaður en innra með mér þyngd­ist steinn­inn hægt og ró­lega. Alltaf þegar ég fór í sveit­ina hvarf steinn­inn, en bara tíma­bundið. Þessi festa og ut­an­um­hald sem þar var gerði mér gott. Samt sem áður talaði ég ekk­ert um mömmu eða lífið heima hjá henni í sveit­inni. Ég skipti líf­inu upp í þrjú hólf: Sveit­ina, heima hjá mömmu og mynd­ina sem ég sýndi út á við.“

Þegar Ásmund­ur og móðir hans fluttu til Nor­egs var það hans ákvörðun að fylgja móður sinni út. Það þýddi að ör­yggið um helg­ar og í frí­um hvarf. Á sama tíma jókst áfeng­is­notk­un móður hans og geðheilsa henn­ar tók meiri sveifl­ur.

„Við vor­um hús­næðis­laus fyrst eft­ir kom­una til Nor­egs og bjugg­um í hjól­hýsi fyrstu mánuðina. Síðan fékk mamma vinnu og við íbúð til að búa í. Mamma var dug­leg í vinnu en drakk mikið um helg­ar. Hún kynnt­ist fljótt manni sem var vond­ur maður og beitti hana of­beldi. Þrátt fyr­ir að hún hafi ein­ung­is verið í sam­bandi við þenn­an mann í nokkra mánuði finnst mér eins og sá tími hafi verið mörg ár. Það var ekk­ert óal­gengt að hún færi út á lífið á föstu­degi og kæmi ekki heim fyrr en dag­inn eft­ir. Stund­um var ein­hver með henni eða ekki. Ég var einn heima og hafði ekki hug­mynd um hvar mamma var og svo þegar þau komu heim tók of­beldið stund­um við. Það eina sem ég sem barn gat gert í þess­um aðstæðum var að snúa mér á hina hliðina, reyna að loka eyr­un­um og vona að fljót­lega myndu þau deyja áfeng­is­dauða,“ seg­ir Ásmund­ur.

And­leg veik­indi móður Ásmund­ar ágerðust að hans sögn á þess­um tíma og þau ásamt áfeng­inu gerðu lífið á heim­il­inu oft erfitt. Þarna var Ásmund­ur á ferm­ing­ar­aldri. Bú­ferla­flutn­ing­ar enn eina ferðina, nú inn­an Nor­egs, bættu ekki ástandið. „Ég var kom­inn á ákveðin gatna­mót í líf­inu og fann að ég gat þetta ekki leng­ur. Ég hafði kynnst festu og átt mitt skjól í sveit­inni en í Nor­egi átti ég ekk­ert slíkt skjól.“

Kvíðahnút­ur­inn var orðinn óviðráðan­leg­ur fyr­ir ung­an dreng á viðkvæmu ald­urs­skeiði og Ásmund­ur tók um miðjan vet­ur ákvörðun um að flytja heim til Íslands, í sveit­ina til pabba. Þarna var hann kom­inn í ör­uggt skjól en hann seg­ir að sá bögg­ull hafi fylgt skammrifi að í sveit­inni hjá pabba var ekki venja að bera til­finn­ing­ar sín­ar á torg.

Ólík­ir heim­ar og tengslaleysi

„Ég átti þessa ólíku heima og tengslaleysið þeirra á milli olli tog­streitu innra með mér: Hvers vegna tala mamma og pabbi ekki sam­an? Hjá pabba í sveit­inni var mik­il festa, all­ir fengu nóg að borða og maður lærði að vinna, sem er mjög já­kvætt. En ég talaði ekki um van­líðan mína eða eitt­hvað sem ég hafði upp­lifað held­ur beit á jaxl­inn og úti­lokaði þess­ar til­finn­ing­ar,“ seg­ir Ásmund­ur.

Ásmund­ur Ein­ar bjó ásamt móður sinni í Nor­egi en ákvað að flytja til Íslands aft­ur þar sem hann lauk grunn­skóla­námi í Búðar­dal. Ljós­mynd úr einka­safni

Hann lauk grunn­skóla­námi vest­ur í Döl­um og eignaðist þar góða vini. Námið gekk vel og fór Ásmund­ur fyrst í fjöl­brauta­skóla, lauk bú­fræðinámi og síðar há­skóla­námi á Hvann­eyri. Hann kynnt­ist eig­in­konu sinni, Sunnu Birnu Helga­dótt­ur, í nám­inu á Hvann­eyri og þau eignuðust sína fyrstu dótt­ur árið 2006 en alls eiga þau þrjár dæt­ur. Allt gekk vel á yf­ir­borðinu en und­ir niðri kraumaði hjá Ásmundi bæði reiði og van­líðan.

„Ég var með ákveðna mynd út á við – þessi glaði kraft­mikli strák­ur sem tek­ur þátt í öllu. En það varð alltaf erfiðara og erfiðara að halda þess­ari mynd á lofti. Ég á ekki við að mynd­in hafi verið fölsuð því hún var sönn en hún sýndi aðeins hluta af mér. Annað var lokað og læst inni í mér. Smátt og smátt jókst and­leg van­líðan og reiði. Reiði mín beind­ist að báðum for­eldr­um mín­um, ekki síst móður minni. Óstjórn­leg reiði út í hana og reiði út í föður minn fyr­ir að hafa að ein­hverju leyti ekki verið til staðar þegar ég bjó hjá móður minni. Ég held að all­ir sem fara í gegn­um svipaða æsku upp­lifi til­finn­ing­ar sem þess­ar ein­hvern tíma á lífs­leiðinni og marg­ir oft. Á þess­um tíma er mamma flutt aft­ur Íslands en ég var í mjög litl­um sam­skipt­um við hana nema í gegn­um bróður minn sem fædd­ist eft­ir að ég flutti heim frá Nor­egi. Alltaf burðaðist ég samt með þetta innra með mér og reyndi að láta ekki á neinu bera. Enda leið mér eins og ég gæti ekki rætt þetta við neinn, ég yrði bara að þegja og keyra mig áfram. Mér fannst eins og eng­inn væri að upp­lifa það sama og ég. Eina sem dygði væri að hætta að hugsa um þetta þar sem ekki væri hægt að bæta þetta á nokk­urn hátt,“ seg­ir Ásmund­ur.

Bjargaði hon­um að eiga Sunnu að

Ásmund­ur var kom­inn vel á þrítugs­ald­ur á þess­um tíma og þegar kom að þeim tíma­punkti að hann bugaðist varð það hon­um til bjarg­ar að eiga Sunnu að og seg­ist hann stund­um ekki skilja hvernig hún hafi getað búið með hon­um. „Sem bet­ur fer á ég ynd­is­lega konu sem hef­ur hjálpað mér og ögrað mér um leið við að sleppa þess­ari mynd sem ég sýndi út á við og vinna frek­ar í því sem raun­veru­lega skipt­ir máli – því sem býr innra með mér. Nokkuð sem hafði ekki náðst í upp­eld­inu; að þroska með mér og ástunda eðli­leg til­finn­inga­leg sam­skipti,“ seg­ir Ásmund­ur og bæt­ir við að þetta hefði hann aldrei getað sagt upp­hátt fyr­ir tíu árum. Ekk­ert frek­ar en að ræða þessa van­líðan op­in­ber­lega.

„Á þess­um tíma hafði ég á til­finn­ing­unni að allt gæti farið á versta veg en það gerðist ekki því ég var með þétt­an og góðan stuðning konu minn­ar. Ég leitaði mér aðstoðar og fór að upp­götva hvað það er sem skipt­ir raun­veru­lega máli. Ég tel að við get­um öll tekið rétt­ar beygj­ur í líf­inu ef við fáum til þess aðstoð og erum til­bú­in að fylgja því sem læt­ur manni líða raun­veru­lega vel í hjart­anu. Það er ótrú­leg áskor­un að gera það og ég upp­lifði það svo sann­ar­lega. Stund­um held­ur maður að hæðin sé auðveld yf­ir­ferðar en þetta er senni­lega ein stærsta hæð sem ég hef þurft að fara yfir um æv­ina. Þegar ég var kom­inn á þann stað, upp hæðina, fann ég að reiðin í garð móður minn­ar hvarf smám sam­an og það er ótrú­lega góð til­finn­ing. Á sama tíma fór ég að sjá hana í öðru ljósi, og ég átta mig á því að hún er senni­lega að burðast með þenn­an sama stein í mag­an­um og ég.“

Við erum svo mörg

Auk þess að njóta góðs stuðnings heima fyr­ir hef­ur Ásmund­ur farið til sál­fræðinga og sótt fundi hjá Al Anon. „Ég viður­kenni að ég varð mjög hissa þegar ég fór að sækja fundi sam­tak­anna því þar sá ég að ég var ekki einn í þess­um spor­um og þarna hitti ég marga, þar á meðal þjóðþekkt fólk, sem voru í sömu spor­um og ég. Þetta opnaði augu mín fyr­ir því að ég er ekki einn, við erum svo mörg sem höf­um upp­lifað of­beldi á heim­il­um, fá­tækt, and­leg veik­indi for­eldra og neyslu.“

Nokkuð sem hverf­ur aldrei

Hann seg­ist vita það í dag að lausn­in er ekki sú að bíta á jaxl­inn og halda áfram eins og hann hélt áður. „Hægt og ró­lega hef ég náð að losa þenn­an stein sem hef­ur fylgt mér svo lengi en hann er ekki horf­inn því þetta kem­ur og fer. Þetta er ei­lífðar­vinna og verk­efni sem ég mun tak­ast á við alla ævi,“ seg­ir Ásmund­ur.

Hann seg­ir að það sé ekk­ert sjálf­gefið að rata rétta braut þegar kem­ur að gatna­mót­um eins og hann hef­ur oft­ar en einu sinni staðið á og hann finni það vel þegar hann ræðir við fólk sem hef­ur annaðhvort leitað sér aðstoðar vegna neyslu áfeng­is og annarra vímu­efna eða verið vistað í fang­elsi. Margt af því á áfalla­sögu úr æsku að baki. „Ég tengi al­veg við þeirra lýs­ing­ar og þetta hefði al­veg getað verið ég. Hvað varð til þess að ég tók rétta beygju við gatna­mót, ein­hver af­drifa­rík gatna­mót á lífs­leiðinni – gatna­mót sem eru alltaf að koma?“

Fyrsti barna­málaráðherr­ann

Þrjú ár eru síðan Ásmund­ur tók við embætti fé­lags- og barna­málaráðherra og þegar hann var beðinn að taka að sér starfið óskaði hann eft­ir því að hann fengi að lyfta sér­stak­lega mál­efn­um barna og taka fyrst­ur ráðherra upp titil­inn barna­málaráðherra. Fljót­lega eft­ir stjórn­ar­skipt­in hófst sam­starf allra þing­flokka og ráðuneyta auk Sam­bands ís­lenskra sveit­ar­fé­laga við að búa til sam­eig­in­leg­an vett­vang fyr­ir mál­efni barna. „Ég var og er sann­færður um að ef við ætl­um að grípa börn þá verði all­ir þeir sem koma að mál­efn­um barna að vera með. Kerf­is­breyt­ing­in er svo stór að það myndi ekki duga því verk­efni ein­ung­is einn ráðherra, eitt kjör­tíma­bil og eitt ráðuneyti að ná utan um það, enda er þetta lang­tíma­verk­efni sem von­andi verður komið vel á veg eft­ir nokk­ur ár.“

Oft ekki gripið inn fyrr en allt er komið í bál og brand

Ásmund­ur er sann­færður um að það að setja barnið og fjöl­skyldu þess í miðju allr­ar þjón­ustu, sama hvaða kerfi og hversu mörg kerfi eiga í hlut, muni breyta gríðarlega miklu í lífi margra fjöl­skyldna. Oft þurfi ekki mikið til þess að hafa áhrif á aðstæður. „Í lang­flest­um til­vik­um vilja for­eldr­arn­ir börn­um sín­um allt hið besta. For­eldr­ar vilja að börn­in fái ákveðna þjón­ustu þrátt fyr­ir að þeir séu kannski sjálf­ir á sín­um allra versta stað, hvort sem er fjár­hags­lega, vegna neyslu, vegna fyrri áfalla, vegna veik­inda, lík­am­legra eða and­legra. Eins og staðan er í dag er oft ekki gripið inn fyrr en allt er komið í bál og brand. Þetta skipt­ir miklu máli og ég hef haft það hug­fast allt frá fyrsta degi mín­um í fé­lags­málaráðuneyt­inu að við þurf­um að lækka þrösk­ulda í þjón­ustu, auka og bæta þjón­ust­una og láta kerf­in okk­ar tala sam­an í kring­um börn­in. Því það er nú bara oft þannig að vandi sem kem­ur fram á ein­um stað á or­sök ann­ars staðar, kannski í erfiðum aðstæðum á heim­ili eða öðru.

Ásmund­ur Ein­ar Daðason seg­ir að svipað þurfi að gera varðandi börn og fjöl­skyld­ur þeirra þegar Sam­hæf­ing­armiðstöð al­manna­varna er virkjuð. All­ir vinna sam­an - þvert á kerfi. mbl.is/Á​rni Sæ­berg

Verk­efnið samþætt­ing þjón­ustu í þágu far­sæld­ar barna geng­ur meðal ann­ars út á að all­ir þeir sem eru með snerti­flöt við börn og eru í nærum­hverfi barns­ins, hvort sem það er heilsu­gæsl­an í ung­barna­eft­ir­lit­inu, leik-, grunn- og fram­halds­skól­ar, fé­lagsþjón­ust­an, íþrótt­ir eða tóm­stund­ir, fái aukna ábyrgð. Hún felst eins og áður sagði ekki í því að taka börn­in af heim­il­um held­ur aukna ábyrgð í að koma auga á aðstæður barna þar sem þörf er á að grípa fjöl­skyld­ur miklu fyrr en gert er í dag – bjóða mark­vissa aðstoð fyrr sem von­andi nær að koma í veg fyr­ir að aðstæður verði verri og íþyngj­andi úrræða sé þörf.“

Kerf­in tala ekki sam­an

Ásmund­ur seg­ist telja að nán­ast hver ein­asta fjöl­skylda vilji hjálp en þær séu oft að bug­ast vegna sam­skipta­skorts milli kerfa, „að kerf­in tali ekki sam­an“, seg­ir Ásmund­ur. Auk þess eru for­eldr­ar oft mjög mis­vel í stakk bún­ir til að óska eft­ir hjálp og finna af sjálfs­dáðum rétta leið í kerf­inu, vita hvaða hurðir eigi að banka á.

Meg­in­efni frum­varps­ins, sem verður lagt fram á Alþingi í næstu viku, snýr ein­mitt að þessu; að skil­greina þjón­ustu fyr­ir börn og fjöl­skyld­ur þeirra og marka með skýr­um hætti sam­starf mis­mun­andi þjón­ustu­kerfa. All­ir aðilar, meðal ann­ars full­trú­ar viðeig­andi kerfa hverju sinni, eiga að koma sam­an að borðinu og teikna upp lausn og leiðir fyr­ir barn sem þess þarf, fjöl­skyld­an á ekki að þurfa að gera það sjálf. Sam­hliða þess­um stóru breyt­ing­um hef­ur verið unnið að því að þróa ýmis verk­færi sem stutt geta við þessa nýju hugs­un. Eitt af verk­fær­un­um er mæla­borð sem trygg­ir betri yf­ir­sýn yfir vel­ferð barna á Íslandi og þróað var af Kópa­vogs­bæ í sam­vinnu við fé­lags­málaráðuneytið og UNICEF á Íslandi. Mæla­borðið safn­ar og grein­ir töl­fræðigögn í þeim til­gangi að fá fram betri mynd af al­mennri stöðu barna í sam­fé­lag­inu hverju sinni og bein­ir sjón­um að verk­efn­um sem brýnt er að tak­ast á við og for­gangsraða.

Tekst von­andi að rjúfa keðju áfalla

Eitt af því sem fólk hef­ur ít­rekað sagt blaðamanni í tengsl­um við mál­efni barna er hversu reiðubú­inn Ásmund­ur er til að hlusta á hvað það hef­ur fram að færa. Oft eitt­hvað sem fólk tel­ur að mætti bet­ur fara í vel­ferðar­mál­um lands­ins. Ekki síst hjá börn­um sem ekki passa í fyr­ir­fram­gef­in hólf. Spurður út í þetta seg­ir Ásmund­ur að reynsla hans hafi hjálpað hon­um mikið í starfi fé­lags­málaráðherra og um leið trú hans á það hversu miklu sé hægt að áorka vinni fólk sam­an. „Ég trúi því að ef við náum að gera þess­ar breyt­ing­ar á lög­um varðandi mál­efni barna þá náum við að bjarga fleir­um frá því að lenda á rangri braut. Ég er sann­færður um að á þessu sviði beri okk­ur skylda sem sam­fé­lagi til að leggja til hliðar það sem flokka má sem póli­tískt karp og vinna að því í sam­ein­ingu að stíga þetta risa­stóra skref. Því risa­stórt er skrefið ef okk­ur tekst að auka mögu­leika fólks á að rjúfa keðju áfalla og von­andi fengið fleiri öfl­uga ein­stak­linga út í sam­fé­lagið til að tak­ast á við dag­leg­ar áskor­an­ir. Ekk­ert skipt­ir efna­hag lands­ins meira máli en að við kom­um fleira ungu fólki til manns, því líði vel að vera full­orðin og það sé til­búið til að taka ábyrgð á sín­ar herðar og sinna sínu hlut­verki í gang­verki lands­ins,“ seg­ir Ásmund­ur.

En eru þess­ar breyt­ing­ar ekki kostnaðarsam­ar?

Ásmund­ur seg­ir að eðli máls­ins sam­kvæmt fylgi breyt­ing­un­um kostnaður í byrj­un en rann­sókn­ir og all­ir út­reikn­ing­ar sýni að hann borg­ar sig marg­falt til baka ef mark­miðið næst – börn og fjöl­skyld­ur sem þurfi aðstoð séu grip­in og fái betri og mark­viss­ari þjón­ustu fyrr.

„Í mjög ein­földu máli er ljóst að fjár­fest­ing í betri þjón­ustu við börn og fjöl­skyld­ur er arðbær lang­tíma­fjár­fest­ing þar sem björt framtíð barns veg­ur mun þyngra en út­gjalda­aukn­ing vegna bættr­ar þjón­ustu síðar á lífs­leiðinni.“

Að sögn Ásmund­ar hef­ur vinn­an að þessu verk­efni sem og öðrum sem snerta börn og viðkvæma hópa gefið hon­um gríðarlega mikið og segja megi að hann sé að finna sjálf­an sig bet­ur. Um leið geri hann sér betri grein fyr­ir því hvað stjórn­mál­in eru marg­slung­in. „Þau snú­ast ekki bara um sam­göngu- og efna­hags­mál eins og ég hélt í upp­hafi stjórn­mála­fer­ils­ins held­ur svo miklu meira: Að tryggja und­ir­stöður sam­fé­lags þar sem börn­um líður vel. Þetta er verk­efni sem hef­ur breytt mér sem ein­stak­lingi og ég held að ég sé opn­ari og meyr­ari en ég var áður. Því þrátt fyr­ir að hafa kom­ist á þenn­an stað með sjálf­an mig sem ég er á í dag þá er lífið upp og niður og það hafa komið erfið tíma­bil þar sem mér finnst ég ekki geta meira. Bæði gagn­vart sjálf­um mér og einnig móður minni, sem ég hef eft­ir minni bestu getu verið í góðu sam­bandi við síðustu ár en æskuminn­ing­arn­ar og steinn­inn í mag­an­um eru sjald­an langt und­an,“ seg­ir Ásmund­ur.

Hef­ur ein­sett sér að vera til staðar fyr­ir hana

Fyrr á ár­inu var móðir Ásmund­ar ein­mitt á mjög slæm­um stað, bæði and­lega og gagn­vart áfeng­is­notk­un. Eitt kvöldið er hann var ný­kom­inn heim í Borg­ar­nes úr vinn­unni fékk hann skila­boð frá henni um að hún væri búin að missa hús­næðið sem hún bjó í og væri kom­in á göt­una. Eitt af því sem Ásmund­ur hef­ur ein­sett sér er að vera til staðar fyr­ir móður sína þannig að hann sneri strax aft­ur til höfuðborg­ar­inn­ar til að sækja hana þar sem hún beið.

„Þegar hún er í þessu ástandi er ekki hægt að taka hana inn á heim­ilið og hún hefði held­ur aldrei fall­ist á það. Þannig að það voru ekki marg­ir mögu­leik­ar í stöðunni. Enda vild­um við systkin­in finna þá aðstoð sem hún þyrfti á að halda og var­an­legt hús­næði. Ekki var mögu­legt að koma henni inn á geðdeild á þess­um tíma­punkti þannig að ég hringdi í viðbragðsteymi fé­lags­málaráðuneyt­is­ins sem sett hafði verið af stað vegna Covid-19 og hluti af aðgerðunum var að grípa þá sem voru heim­il­is­laus­ir á tím­um far­ald­urs­ins. Ég lýsti aðstæðum og var í fram­hald­inu bent á að koma með hana tíma­bundið í Konu­kot. Ég keyrði hana þangað og fylgdi henni þar inn að dyr­um og hún var mjög þakk­lát. Síðan legg ég af stað heim aft­ur og þegar ég er kom­inn áleiðis gat ég ekki meira enda er þetta með því erfiðasta sem ég hef þurft að gera í seinni tíð. Ég var al­gjör­lega bugaður því þótt því fylgdi létt­ir að vita að hún væri í góðum hönd­um þá eru mjög erfiðar til­finn­ing­ar sem fylgja því að skilja móður sína eft­ir í at­hvarfi fyr­ir heim­il­is­laus­ar kon­ur. Mér fannst ég hafa fallið á próf­inu sem son­ur henn­ar. Þess­ar til­finn­ing­ar höfðu ekk­ert að gera með það góða starf sem unnið er í Konu­koti og er full ástæða til að þakka fyr­ir. Ég hringdi í syst­ur mína og eins og hún sagði: Þú varðst að gera þetta. Við hitt­um hana á morg­un og för­um yfir stöðuna og finn­um leiðir út úr þessu,“ seg­ir Ásmund­ur. Eft­ir rík­is­stjórn­ar­fund morg­un­inn eft­ir fór hann og sótti móður sína og fylgdi henni á geðdeild þar sem hún fékk bæði lyf og góð viðtöl án þess að vera lögð inn. Að sögn Ásmund­ar er móðir hans kom­in í íbúð og staða henn­ar þokka­leg í dag, en fer upp og niður. Hann á ekki von á að það breyt­ist og seg­ist vita að þetta verði aldrei dans á rós­um. „En ég finn ekki til reiði gagn­vart henni held­ur bara vænt­umþykju. Við erum dæmd til þess að fara sam­an í gegn­um þetta. Ég er son­ur henn­ar og verð til staðar fyr­ir hana ef hún þarf á mér að halda.“

Vildi ekki skipta í dag

Ásmund­ur seg­ir að sam­band þeirra hafi kennt sér ým­is­legt og hann lært að ráða við ýms­ar aðstæður og tak­ast á við hluti sem marg­ir aðrir hafa ekki reynt. „Allt þetta segi ég við móður mína sem hef­ur gefið mér svo margt og í dag myndi ég ekki vilja skipta en þegar ég var yngri óskaði ég þess oft að líf mitt væri öðru­vísi. Að mamma væri öðru­vísi, að ég væri ekki alltaf að skipta um skóla, að það væri ekki alltaf fylle­rí á heim­il­inu og að við vær­um fjöl­skylda sem gæti gert eitt­hvað sem aðrar fjöl­skyld­ur voru að gera. En í dag er ég ótrú­lega þakk­lát­ur fyr­ir að hafa fengið þessa lífs­reynslu. Eðli­lega á ég mína góðu daga og slæmu en á þeim slæmu hef ég kon­una mína við hlið mér sem aðstoðar mig við að rífa mig upp. Þetta hef­ur gefið mér tæki­færi til að geta horfst í augu við sjálf­an mig en það er reglu­leg áskor­un og ekki alltaf auðveld. Síðan hef ég verið þeirr­ar gæfu aðnjót­andi að koma inn í fé­lags­málaráðuneytið sem ráðherra. Í ráðuneytið leita marg­ir sem eru að glíma við aðstæður ekki ólík­ar þeim sem ég bjó við og móðir mín býr við eða glíma við af­leiðing­ar af svipuðum aðstæðum,“ seg­ir Ásmund­ur.

Hjálpa þeim að velja rétta leið

„Ég hef upp­lifað það á ævi minni að kom­ast í skjól og fá stuðning á rétt­um tíma. Ég trúi því að það hafi skipt sköp­um í mínu lífi og því hvar ég er stadd­ur í dag. Slík­ur stuðning­ur á rétt­um tíma fyr­ir börn og fjöl­skyld­ur hér á landi má ekki vera til­vilj­un. Við þurf­um mark­visst að taka utan um börn og fjöl­skyld­ur þeirra, bjóða hjálp og stíga inn með full­nægj­andi þjón­ustu. Við get­um gert þetta sem sam­fé­lag og þetta eru raun­ar viðbrögð sem eru okk­ur Íslend­ing­um vel kunn. Sjáið til dæm­is Sam­hæf­ing­armiðstöð al­manna­varna sem er virkjuð ef nátt­úru­ham­far­ir verða eða far­sótt­ir eins og kór­ónu­veirufar­ald­ur geisa. Þá koma fjöl­marg­ir að verk­efn­inu og vinna sam­an, þvert á kerfi, í bar­átt­unni við vána með ótví­ræðum ár­angri. Það er það sama og við þurf­um að gera varðandi barn í vanda. Að virkjað sé teymi sem gríp­ur barnið og fjöl­skyldu þess, finn­ur út hvað þarf að gera og ger­ir áætl­un um það. Með því get­um við von­andi fækkað börn­um sem ganga um með stein í mag­an­um og hjálpað þeim sem standa á gatna­mót­um í líf­inu að velja rétta leið. Al­veg eins og ég gerði á sín­um tíma,“ seg­ir Ásmund­ur Ein­ar Daðason, fé­lags- og barna­málaráðherra.