Erlent | mbl | 13.3.2018 | 22:35 | Uppfært 14.3.2018 1:00

Bjóða þjórfé fyrir þukl

Þjónn tekur niður pöntun á veitingahúsi í Washington. Víða um Bandaríkin eru veitingastaðir sem eru hættir að biðja kúnna um að greiða þjórfé. AFP

Þær fá ekki þjórfé nema að setjast í kjöltu kúnnans, gefa honum símanúmerið sitt eða lýsa skapahárum sínum. Frásagnir kvenna í New York Times af kynferðislegri áreitni í veitingageiranum vestra sýna svart á hvítu þá erfiðu stöðu sem þjónar eru í vegna þeirrar rótgrónu siðvenju að laun þeirra byggist upp á þjórfé viðskiptavinanna.

Starfsmenn veitingastaða í Bandaríkjunum hafa líkt og fólk úr öðrum starfsgreinum á síðustu mánuðum uppljóstrað um kynbundna áreitni og ofbeldi sem þeir hafa orðið fyrir af hálfu yfirmanna sinna og samstarfsmanna. Í nýrri grein New York Times er hins vegar sjónum beint að öðrum hópi sem stundar slíka áreitni: Milljónum viðskiptavina sem fara út að borða á hverju ári.

Kona sem vann á veitingahúsi í Louisiana segist hafa stamað og farið er hópur manna sem sat við borð á staðnum bauð henni 30 dollara í þjórfé ef hún myndi segja þeim frá skapahárum sínum. Hún segist svo hafa gengið að borðinu aftur og gefið þeim hnyttið svar og uppskorið þjórféð að launum. „Bókstaflega í hvert sinn sem þetta gerist þá á ég í innra samtali við sjálfa mig: Er þetta þess virði eða ekki? Oftast svara ég sjálfri mér því að þetta sé ekki þess virði,“ segir annar þjónn um þá stöðu sem hann er oft settur í hvað þjórfé varðar.

Áfengisneysla kúnnanna gerir það að verkum að veitingageirinn sker sig úr að mörgu leyti. AFP

Samkvæmt opinberum tölum starfa rúmlega þrjár milljónir manna í veitingageiranum í Bandaríkjunum. Starfið er óvenjulegt að því leyti að oft hafa kúnnarnir áfengi um hönd og fara yfir mörk sem aðrir í þjónustustörfum eiga ekki að venjast. Þá gerir hinn lífseigi frasi „kúnninn hefur ávallt rétt fyrir sér“ aðeins illt verra. Þannig skapast, eins og segir í grein New York Times, valdaójafnvægi.

Blaðamenn New York Times tóku viðtöl við yfir sextíu konur sem starfa sem þjónar á veitingahúsum og börum. Sumar voru innan við tvítugt og nýjar í faginu en aðrar höfðu margra ára reynslu. Þær töluðu m.a. um að uppistaðan í launum þeirra væri hið umdeilda þjórfé. Þannig legðu þær ýmislegt á sig til að þóknast kúnnanum svo þær gætu greitt reikningana sína.

Káfað, gripið, klipið

Það er káfað á þeim, gripið í þær, þær spurðar óviðkvæmilegra spurninga og ætlast til að þær standi og sitji eins og kúnninn vill. Þá veittu sumir kúnnar þeim eftirför utan vinnu. Konurnar sem rætt var við starfa á alls konar veitingastöðum allt frá skyndibitastöðum til rándýrra veitingahúsa.

Í grein New York Times segir að á síðustu árum hafi verið gripið til ýmissa ráða til að koma í veg fyrir kynbundna áreitni á veitingastöðum. Þannig hafi sumir staðir hætt því að óska eftir þjórfé og í staðinn hækkað grunnlaun starfsmanna sinna. Þá eru dæmi um veitingahús sem hafa komið sér upp kerfi sem m.a. fellst í því að starfsmenn láti vita um leið og eitthvað óviðeigandi á sér stað í samskiptum við kúnna og gangi hann of langt er honum hreinlega vísað umsvifalaust á dyr.

Verkalýðsfélög eru einnig að þrýsta á um að veitingahúsum verði óheimilt að ráða starfsmenn á launum sem eru undir lágmarkslaunum í hverju ríki fyrir sig. Þar sem slíkt er gert þurfa starfsmennirnir að stóla mjög á þjórféð með fyrrgreindum afleiðingum.

Í grein New York Times segir að starfsmenn sem stóli á þjórfé séu í allt annarri stöðu en þorri launafólks í Bandaríkjunum. Á hverjum degi spyrja þeir sig hver laun þeirra þann daginn verði og hvort þau muni nægja til þess að ná endum saman.

Einn þjónninn sem rætt er við segist hafa orðið fyrir áfalli er hún hóf fyrst störf. Nú hafi hún lært að til þess að þéna peninga verði hún að hlæja að þessu.

Starfsmenn veitingahúsa stóla flestir á þjórfé kúnnanna til að ná endum saman. AFP

Eitt dæmi um þessa innri baráttu starfsmannanna er tekið í grein New York Times: Kona er við störf á fínu veitingahúsi í New York. Setið er við hvert borð og hún er bjartsýn á að fá gott þjórfé þetta kvöldið. Allt í einu gengur einn kúnninn fram hjá henni, setur höndina undir kjólinn hennar og klípur hana í klofið. Hana langar að öskra. En hún gerir það ekki. „Ég vil ekki gera neitt sem verður til þess að kúnnarnir fari og gefi mér ekkert þjórfé,“ útskýrir hún. Hún segir yfirmanni sínum frekar frá atvikinu og vonast til þess að manninum verði vísað út. Yfirmaðurinn gengur til mannsins en í stað þess að reka hann á dyr tekur hann í höndina á honum. Hún hætti í kjölfarið á veitingahúsinu. „Myndi fólk haga sér betur ef ekki væri ætlast til þess að það greiddi þjórfé? Já, ég held það. Því þá hefur það ekki stjórnina,“ segir hún.

Vandi starfsfólksins fellst ekki síst í því að það veit ekki hvert það á leita til að kanna rétt sinn. Oftar en ekki er enginn starfsmannastjóri á staðnum eða trúnaðarmaður starfsmanna. Þannig fara þeir að líta á það sem sitt verkefni að takast á við áreitni og ofbeldi sem það verður fyrir í vinnunni.

Eiga að tryggja öryggi starfsmanna

New York Times ræðir m.a. við lögfræðing sem segir að það sé skylda atvinnurekenda að vernda starfsmenn sína fyrir áreitni og ofbeldi af hálfu kúnna. „Þeir eiga að tryggja öryggi á vinnustaðnum og ef einhver kvartar eiga þeir að taka á málinu.“

En oft lætur starfsfólkið engan vita af áreitninni. Það setur einfaldlega undir sig höfuðið og heldur áfram að vinna. Þjórféð er of dýrmætt. Í því fellst ekki síst vandinn og þetta vita atvinnurekendur.

Í greininni er rætt við formann samtaka starfsmanna í veitingageiranum og hann segir að fólk sem hafi unnið á veitingahúsum og svo farið til annarra starfa segi kynferðislega áreitni mun verri á veitingahúsum en á nokkrum öðrum vinnustöðum.

Karlar einnig áreittir

Það eru ekki aðeins konur sem verða fyrir áreitni í störfum sínum þó að mikill meirihluti þjóna sé kvenkyns. Í greininni segir ungur maður í New York-borg frá áreitni sem hann hefur orðið fyrir frá bæði körlum og konum í starfi sínum. Hann segir konurnar þó mun settlegri, þær laumi kannski að honum símanúmeri sínu og segja t.d. að hann sé „girnilegur“.

Tækniframfarir hafa líka orðið til þess að starfsmenn veitingastaða eru nú útsettir fyrir enn einni tegund áreitni. Konur lýsa því að karlmenn taki myndir ofan í hálsmálið hjá þeim er þær beygja sig yfir borð þeirra með mat og drykki.

Að kúnninn hafi ávallt rétt fyrir sér er frasi sem ekki alltaf við. AFP

Á níunda og tíunda áratug síðustu aldar voru konur í þjónustustörfum beinlínis hvattar til þess, m.a. í fagtímaritum, að hneppa vel frá skyrtum sínum til að afla meira þjórfé. Þó að slíkar ráðleggingar heyri væntanlega sögunni til virðist andi þeirra enn svífa yfir vötnum.

Helsta hættan stafar af kúnnum sem nálgast starfsmennina utan vinnutíma. Þannig segja margar konur við New York Times að karlmenn hafi setið um fyrir þeim fyrir utan vinnustaðinn. Ein konan lýsir því að hún hafi verið að loka staðnum og verið ein á svæðinu er karlmaður birtist allt í einu og sagðist hafa verið að fylgjast með henni í gegnum gluggann. Hún hringdi umsvifalaust á lögregluna.

Ein lýsir því að sýn hennar á kynbundna áreitni og ofbeldi sé skökk þar sem hún hafi unnið svo lengi í veitingageiranum að hún hafi vanist henni.

Snýst ekki lengur um þjónustuna

Hugmyndin með þjórfé er í grunninn sú að kúnninn fái að sýna ánægju sína eða óánægju með þjónustuna með þeim hætti. En þjórfé er í raun hætt að snúast um góða eða slæma þjónustu, að sögn prófessors í neytendahegðun í Cornell sem New York Times ræðir við. Hann segir staðreyndina þá að kúnnar gefi kvenkyns þjónum þjórfé út frá útliti þeirra. Þannig fái konur með stór brjóst, grannar konur og ljóshærðar meira þjórfé en aðrar samkvæmt niðurstöðum rannsóknar sem gerð var árið 2009.

Starfsfólk í veitingageiranum er á báðum áttum með það hvort hækka eigi lágmarkslaun og draga þannig úr vægi þjórfjár. Það óttast að ef launin þeirra hækki hætti kúnnar að gefa þjórfé og einnig að launahækkanirnar yrðu veitingahúsunum ofviða og að það muni missa vinnuna.

Hræddir um að þjónustan versni

Aðrir telja að vakning sé þegar orðin í geiranum sem hafi gert það að verkum að starfsfólk sé farið að láta meira í sér heyra er kúnnar haga sér með óviðeigandi hætti. Þannig segja þeir að yfirmenn séu farnir að taka kvartanir starfsmanna alvarlegar en áður og vísa dónalegum kúnnum á dyr.

Þá eru viðskiptavinir veitingahúsa margir hverjir alfarið á móti því að útrýma þjórfé. Þeir segja að þannig minnki vald þeirra yfir þeirri þjónustu og þeim gæðum sem veitingahúsin bjóða. Þeir sem vilja að þjórféð heyri sögunni til hafa að sama skapi bent á að víða um heim sé engin hefð fyrir þjórfé en þjónustan þar ekki lakari en í Bandaríkjunum.