


Halldór Laxness kannaði vel sögusvið verka sinna og nýtti sér ýmsar heimildir: Veröldin eins og útvíkkun á sveitinni Halldór Laxness rannsakaði ævinlega sögusvið og umhverfi verka sinna mjög nákvæmlega áður en hann sendi bækurnar frá sér, auk þess að nýta sér í sögulegum skáldsögum sínum ritaðar heimildir. Þá var meðgöngutími verkanna oft langur, stundum skipti hann jafnvel áratugum. Gott dæmi um það er skáldsagan Paradísarheimt sem út kom árið 1960. Þegar Halldór var ungur drengur í skóla rakst hann á ferðasögu bónda nokkurs undan Eyjafjöllum sem hét Eiríkur Ólafsson og var kenndur við Brúnir. Eiríkur á Brúnum hafði heyrt biskup frá Utah í Bandaríkjunum, sem raunar var íslenskur, lýsa hinu fyrirheitna landi mormóna hinum megin við úthöfin og eyðimerkur veraldarinnar. Eiríkur heillaðist af þessari hugmynd um ríkið góða og nótt eina meðan allir sváfu reis bóndi úr rekkju, kyssti sofandi börn sín sem hann unni ofar öllu á jörðu, faðmaði að sér konu sína og var á brott. Saga Eiríks á Brúnum varð kveikjan að skáldsögu Halldórs um Steinar bónda í Steinahlíðum. Í greinasafninu Upphaf mannúðarstefnu frá árinu 1964 sagði Halldór frá tildrögum Paradísarheimtar og þar skrifaði skáldið: „Haustið 1927 þegar ég stóð í fyrsta sinni andspænis musterinu í Salt Lake City [höfuðborg Utah-ríkis] með hásmíðuðum turnum sínum þráðbeinum upp og ofan, og hinumegin við torgið kúrir tabernaklið ávalt og ílángt, að innan í laginu einsog Munnur Guðs, þá kom upp í hug mínum sagan sem ég hafði lesið af tilviljun dreingur, um pílagímsfarir lítils karls um veröldina í leit að fyrirheitna landinu, og ef hægt var, enn viðurhlutameiri raunir sem fólk hans rataði í eftir að hann var farinn. Ég vissi ekki fyr en ég var farinn að leiða saman sögu þessa við sjálfan veruleikann. Hugmyndin hélt síðan áfram að sækja á mig í meira en þrjátíu ár.“ Halldór Laxness segir í grein sinni að hann hafi aftur og aftur tekist á við þetta yrkisefni en ekki náð að festa hendur á því en honum „fanst aðalatriðið, hið fyrirheitna land, aldrei ætla að komast í brennipúnkt.“ Á árunum 1958 og 1959 einbeitti Halldór sér að efni Paradísarheimtar, rifjaði upp sögu Eiríks frá Brúnum og lagði leið sína um Suðurland til að skoða staðhætti með hliðsjón af atburðum sögunnar. Sumarið 1959 hvarf Halldór svo til Bandaríkjanna sömu erinda og dvaldist lengstum í Utah-ríki þar sem afkomendur íslenskra innflytjenda iðka enn mormónatrú. Hinn 4. október 1959 skrifaði hann Auði, konu sinni, bréf frá hinu fyrirheitna landi Eiríks á Brúnum: „Ég er búinn að útrétta hér í Utah mest af því sem ég get gert, hef komist hér alveg á rekspöl með yrkisefni mitt, svo að nú liggur afgángur bókarinnar rakinn fyrir mér. Fyrir bragðið sækja á mig hugmyndir og atriði sem bíða útfærslu svo ég hef ekki við að hripa upp minnisgreinar og gera grindur í nýa og nýa kapítula. Ég var fjóra daga hjá Bearnson um daginn og talaði við fólk í Spanish Fork, Provo og Springville, mest íslenskættað, svo tugum skifti, suma dagana var ég í heimsóknum hjá því frá morni til kvölds, hverjum á eftir öðrum. Það var óhemjulega lærdómsríkt og ég fékk feikn af traustum fróðleik um íslenskt landnemalíf hér frá fyrstu hendi.“ Þarna sést hversu ýtarlega Halldór hefur kannað sögusvið Paradísarheimtar en sama má raunar segja um önnur verk hans. Hann grandskoðar heimildir, bæðir rituð gögn og munnlega geymd. Í Íslandsklukkunni nýtir Halldór sér lýsingar Jóns Indíafara og í Paradísarheimt skrif Eiríks á Brúnum en í bókum þessum styðst skáldið vitaskuld við ýmsar aðrar heimildir. Hann nefnir Jón og Eirík „ósvikna sveitasagnfræðinga“ og einkenni þá að þeir sjái „veröldina fyrir sér eins og útvíkkun á sveit sinni og framhald af henni“ og bætir síðan við um Eirík á Brúnum: „hvort heldur hann lýsir hóruhúsunum eða kóngafólkinu í Kaupmannahöfn ellegar sæluríkinu í Utah er hann ævinlega kyr á hlaðinu heima í sveit sinni.“

© Morgunblaðið 1998.

Skáldskapurinn

Persónusköpun

Umsagnir vestra

Umsagnir í Þýskalandi

Umsögn í NY Review of Books