Í þágu stríðsins gegn hryðjuverkastarfsemi hefur franska lögreglan fengið víðtæk völd til húsleita án heimilda frá dómstólum, að setja útgöngubann, takmarka mannsöfnuð á almannafæri, takmarka ferðafrelsi, gera vopn upptæk og taka yfir stjórn fjölmiðla.

Harðir andstæðingar hvers konar afnáms eða skerðingar á persónufrelsi segja að franska stjórnin hafi í framhaldi af hryðjuverkunum í París föstudaginn 13. nóvember hafið stríð á hendur borgaralegum réttindum. Hvað svo sem kann að vera til í því þá er eitt víst; franskir borgarar kæra sig kollótta um hugmyndafræði af þessu tagi og þótt gengið verði á friðhelgi einkalífs eru þeir reiðubúnir að láta eitthvað af frelsinu í skiptum fyrir aukið öryggi.

Ef marka má niðurstöður skoðanakönnunar leikur enginn vafi á því að almenn samstaða hefur myndast um aðgerðir ríkisstjórnar Francois Hollande forseta til að efla öryggi íbúanna í framhaldi af mannskæðustu hryðjuverkaárásum í Frakklandi.

Þrátt fyrir að vera annálaðir varðmenn borgaralegra réttinda og jafnræðis lýstu 84% aðspurðra sig reiðubúna til að sæta takmörkunum og eftirliti, með öðrum orðum persónunjósnum, ef það mætti verða til að auka á öryggi í landinu.

Kemur þetta fram í könnun sem Ifop-rannsóknarstofnunin gerði fyrir blaðið Le Figaro og útvarpsstöðina RTL í liðinni viku. Á sama tíma tilkynnti forsetinn að neyðarástand yrði framlengt til þriggja mánaða, en síðast var gripið til neyðarlaga í Frakklandi gjörvöllu árið 1961, á tímum Alsírstríðsins.

Samkvæmt neyðarlögunum eru allar sveitir og deildir lögreglu, heraflans og jafnvel slökkviliðs í æðstu viðbragðsstöðu, að sögn innanríkisráðherrans, Bernard Cazeneuve. Með lögunum hafa bæði hann og sýslumenn fengið heimildir til að grípa til útgöngubanns telji þeir röð og reglu í samfélaginu í hættu. Hefur slíku ákvæði þegar verið beitt á afmörkuðu svæði. Ennfremur er hægt að lýsa yfir sérstökum öryggissvæðum kringum opinberar byggingar og einkafyrirtæki sem talin gætu verið skotmörk vígamanna.

Stíft eftirlit lögreglu

Þótt þorri almennings verði ekki mjög var við ráðstafanir á grundvelli neyðarástandslaganna ríkir hálfgert hernaðarástand. Í París og útborgum hefur samsöfnuður fólks á almannafæri verið bannaður. Bann hefur og verið lagt við hvers konar mótmælaaðgerðum í tengslum við loftslagsráðstefnu Sameinuðu þjóðanna sem hefst um næstu mánaðamót. Lögin heimila lögreglu að leysa upp fundi á opinberum stöðum, þar á meðal í samkomuhúsum. Sömuleiðis getur lögreglan leyst upp hópa eða félög sem hún telur eiga aðild að, auðvelda eða hvetja til aðgerða er ógna röð og reglu. Liðsmenn slíkra hópa getur hún sett í stofufangelsi.

Gripið hefur verið til stífs eftirlits með landamærum og þó sérstaklega á 61 aðkomuleið inn í landið. Á öðrum landamærastöðvum standa herlögreglumenn og liðsmenn sérstakra öryggissveita borgaralegu lögreglunnar (CSR) vörð. Sömuleiðis hefur verið aukið eftirlit með þeim sem fara um flugvelli, ferjuhafnir og járnbrautarstöðvar.

Til viðbótar þessu hefur Hollande forseti farið fram á það við þingið, að það samþykki breytingar á frönsku stjórnarskránni til að efla og styrkja úrræði og völd lögreglunnar við aðstæður eins og þær sem Frakkar búa við núna. Samkvæmt neyðarlögunum hafa yfirvöld þó heimild til húsleita hvenær sem er sólarhringsins og án sérstaks dómsúrskurðar eða handtökutilskipunar. Þessu hefur verið beitt mjög síðustu daga gagnvart einstaklingum sem „alvarlegar ástæður“ er til að ætla að „hafi ógnað röð og reglu“. Ráðist hefur verið inn á mörg hundruð heimila og á bænahús múslima um nótt sem nýtan dag í þágu baráttunnar gegn hryðjuverkum. Á annað þúsund manns hefur verið hneppt í varðhald eða stofufangelsi til skemmri eða lengri tíma í rannsóknarskyni. Til að tryggja að viðkomandi haldi sig þar sem þeim er ætlað að vera getur lögreglan sett þá í ökklabönd er senda frá sér upplýsingar um staðsetningu þeirra.

Frakkland lögregluríki?

Sömuleiðis heimila lögin yfirvöldum að festa fólk inni á heimilum sínum með útgöngubanni og á grundvelli þeirra er hægt að takmarka ferðalög fólks, hvort sem er á farartækjum eða gangandi. Við litlar vinsældir fjölmiðla heimila lögin og yfirvöldum ritskoðun. Strax að kvöldi 13. nóvember kom lögregla í veg fyrir að blaðamenn tækju viðtöl við fólk sem slapp lifandi frá hildarleiknum. Næstu daga fór innanríkisráðuneytið þess á leit við samfélagsmiðla eins og Twitter að birta ekki eða takmarka birtingu mynda og myndskeiða frá hryðjuverkunum og þurrka út ummæli og pósta sem telja mætti í þágu Ríkis íslam.

Ný lög frá í síðustu viku færa lögreglunni enn víðtækari og galopnar heimildir til að loka vefsíðum sem taldar eru hvetja til hryðjuverkastarfsemi. Þess má svo geta að í framhaldi af hryðjuverkum í París í janúar sl., var lögum um upplýsingaöflun breytt á þann veg að auðvelda lögreglu njósnir um einstaklinga og samtök.

Frakkar eru langflestir tilbúnir að sætta sig við svo harðneskjulegar aðgerðir, aukið eftirlit og vissa takmörkun borgararéttinda, samkvæmt fyrrnefndri skoðanakönnun. Helmingur þeirra 84% sem á því voru sögðust mjög samþykkir því og hinn helmingurinn sagðist tiltölulega reiðubúinn að taka slíku. Aðeins 16% sögðust ekki vilja sjá skerðingu á lýðréttindum sínum.

„Héðan í frá styðja Frakkar ekki bara stríðsyfirlýsingar, þeir styðja líka aðgerðir sem leiða munu til skerðingar borgaralegra réttinda,“ sagði Jerome Fourquet, forstjóri Ifop, um niðurstöður könnunarinnar.

Í tilraunum sínum til að auka á öryggi hafa Frakkar mætt mótstöðu forystumanna Evrópusambandsins (ESB), sem ekki hafa viljað taka undir kröfur um aukið eftirlit á landamærum og með ferðum fólks innanlands. Ástæðan mun m.a. vera sú, að innan við eins prósents líkur eru taldar á því að með því mætti góma hryðjuverkmenn á heimleið frá útlöndum.

Schengen gagnslaust vopn?

Dimitris Avramopoulos, sem fer með innflytjendamál í framkvæmdastjórn ESB, segir engar breytingar þurfa á landamærasamþykktum sem kveða á um lágmarkseftirlit með handhöfum vegabréfa aðildarríkja sambandsins er þeir snúa heim frá Mið-Austurlöndum eða annars staðar frá. Hryðjuverkin í París og hversu auðvelt meinsærismönnunum var að ferðast til og frá Sýrlandi og síðan frá Belgíu til Frakklands með alvæpni í bílum sínum hefur vakið spurningar um lífvænleika Schengen-upplýsingakerfisins.

Frakkar krefjast þess einnig, að fyrir árslok verði ESB-löndin búin að innleiða nýja farþegaskráningu (PNR-kerfi) sem geyma mun fullt nafn og persónuupplýsingar flugfarþega og gera mun leyniþjónustum kleift að fylgjast með ferðalögum einstaklinga. Hafnar stjórn ESB að þessar reglur nái líka til ferju- og lestarfarþega.

Franskur stjórnarerindreki hefur látið svo um mælt við fréttastofuna AFP, að Frakkar séu gallharðir í þeirri afstöðu sinni, að til þess að kerfið geti orðið skilvirkt verði að nota það innan ESB einnig og ekki bara fyrir farþega sem koma inn á sambandssvæðið utan frá. Um slíkt er ekki samstaða enn sem komið er og kölluðu slíkar ráðstafanir á breytingar á grundvallarlögum ESB. Á það er hins vegar bent að gagnagrunnur Schengen (SIS) sé í raun gagnslaus sem tæki til að hindra eða stöðva för glæpamanna eða verðandi hryðjuverkamanna sem bera ESB-vegabréf eða fullkomin fölsuð skilríki.

Mannréttindafrömuðum stendur viss ógn af ráðstöfunum sem Francois Hollande hefur heitið að innleiða í framhaldi af hryðjuverkunum í París. Þeir benda og á að þegar hafi á þessu ári verið sett lög er ógni mannréttindum og kyndi fremur undir öfgamennsku en að slá á hana.

Umdeild farþegaskráning

Þótt nýja farþegaskráningin (PNR-kerfið) sé umdeild hefur fylgi við hana sem vörn gegn hryðjuverkastarfsemi vaxið. Kerfið kallar á að allur farangur verði gegnumlýstur og farþegar sömuleiðis skannaðir. Hún mun ennfremur gera kleift að rannsaka farþegalista í rauntíma og mæla ferðamynstur fólks frá einum tíma til annars. Öryggiskerfi af því tagi sem beðið gæti Frakka og þeirra sem eru á leið úr landi gæti verið eitthvað í líkingu við það sem viðgengst á ísraelskum flugvöllum.

Ben Gurion-flugvöllurinn í Tel Aviv í Ísrael er almennt talinn sá öruggasti í veröldinni vegna öryggisráðstafana þar.

Allir farþegar sem bíða við innritunarborðin eru yfirheyrðir um ferðalag sitt og sérþjálfaðir öryggisverðir fylgjast sérstaklega með ósamræmi í svörum og viðbrögðum farþeganna. Veki svörin grunsemdir er viðkomandi tekinn til frekari skoðunar sem haft geta í för með sér margra klukkustunda yfirheyrslur og ítarlega skoðun á farangri.

Evrópskir sérfræðingar í öryggismálum sögðu á ráðstefnu í Barcelona í síðustu viku að þeir væru tregir til að mæla með að jafn langt yrði gengið við innleiðingu PNR-kerfisins og vinnubragðanna í Ísrael. Slíkt hefði í för með sér mikinn kostnað fyrir flugvellina og mun lengri ferðatíma. Aftur á móti lýstu þeir stuðningi við skráningu hegðunar flugfarþega og sögðu gagnsemi þess mikla.

Greina óeðlilegt hátterni

Skráning mannlýsinga af því tagi snýst um að greina óeðlilegt hátterni farþega frá því augnabliki er þeir koma til flugvallarins og þangað til þeir ganga um borð í flugvél, segir Erick Bourai, yfirmaður öryggismála hjá Airports Council International Europe. „Til að byrja með fylgjast sérfræðingar úr fjarlægð með einstaklingi og ganga síðan á hann með spurningum ef þeim sýnist eitthvað einkennilegt við hann,“ bætir hann við.

Mannréttindafrömuðir hafa varað við fordómum og mismunun í þessu sambandi, með því að „prófílskoðendur“ velja fólk úr til athugunar á grundvelli trúarbragða, þjóðernis eða húðlitar.

Þessi hætta var undirstrikuð í síðustu viku er tollverðir á Orly-flugvellinum í París ákváðu að leita á ráðherra frá Alsír þótt hann veifaði diplómatavegabréfi. Mótmæltu yfirvöld í Algeirsborg framkomunni við hann formlega við frönsk stjórnvöld. Var atvikið innlegg í víðtækar umræður á ýmsum sviðum Evrópusamstarfsins um hvar og hvernig skuli draga mörkin í þeirri jafnvægislist sem snýst um öryggismál þjóða og friðhelgi einkalífs.

Eftir árásirnar á skrifstofur Charlie Hebdo í París og í sérverslun með ísraelskar vörur í janúar fékk lögreglan aukin meðul í baráttunni gegn hryðjuverkastarfsemi. Þannig samþykkti þingið lög í maí er skylda veitendur netþjónustu að setja upp búnað í gagnaverum sínum sem gerði lögreglunni kleift að fylgjast með vafasömu atferli og rafrænum samskiptum innanlands á netinu í rauntíma. Eru þetta nokkurs konar „svartir kassar“ sem brúka reiknirit – algóritma – til að þefa uppi og tilkynna tortryggilegt athæfi á netinu.

„Svörtum kössum“ hefur enn ekki verið beitt

Þrátt fyrir að nær hálft ár sé liðið frá lagasetningunni mun franska stjórnin ekki hafa hrint eftirliti af þessu tagi í framkvæmd. Lög um sambærilegt eftirlit með netnotkun yfir landamærin bíður afgreiðslu hjá stjórnlagadómstól landsins. Verði þau samþykkt má segja að þau réttlæti leynilegt verkefni sem þáverandi forseti, Nicolas Sarkozy, heimilaði snemma árs 2008 og snerist um að hlera öll samskipti um netkapla neðansjávar þar sem þeir komu á land í Marseille við Miðjarðarhaf, Penmarch á Bretaníuskaga við Atlantshaf og Saint-Valery-en-Caux við Ermarsund.

Francois Hollande forseti lagði til ýmsar breytingar á stjórnarskránni til að styrkja stjórnvöld í glímunni við hryðjuverkastarfsemi. Meðal annars vill hann fá inn í stjórnarskrána að svipta megi þá Frakka ríkisborgararétti sem sakfelldir verða fyrir hryðjuverk og einstaklinga með tvöfalt ríkisfang sem gerast sekir um fjandsamlegt athæfi í garð Frakklands. Þetta segir Hollande nauðsynlegt til að ekki þurfi að grípa til neyðarlaga til þess að fá lögreglunni aukin völd.

„Við verðum að breyta stjórnarskránni í vopn gegn hryðjuverkastarfsemi,“ sagði forsetinn.