Erlent | mbl | 18.6.2017 | 21:40 | Uppfært 22:00

Samfélag að rifna á saumunum

Heilbrigðisstarfsmaður að störfum í mótmælum í Karakas. Öryggissveitir hafa ítrekað beitt táragasi á mótmælendur. AFP

„Viltu hafa hlutina einfalda? Hafðu þá þetta, helvítið þitt,“ segir maður og stappar á höfði annars manns sem reiður múgurinn hefur afklætt á götunni. Þessa meðferð fá ræningjar í Venesúela frá samborgurum sínum.

Það er ekki aðeins hagkerfi landsins og pólitíkin sem eru sýkt heldur allt samfélagið, segja sérfræðingar. Almenningur hefur tekið völdin í sínar hendur og ræðst á og tekur fólk sem grunað er um glæpi af lífi án dóms og laga. Faraldur slíkra voðaverka geisar í skugga átaka mótmælenda og stjórnvalda. Óttast er að borgarastríð brjótist út hvað úr hverju.

Fjöldamótmæli gegn stjórnvöldum hafa nú staðið yfir í á þriðja mánuð. 72 hafa fallið og yfir 1.300 særst. Sjaldan líður sá dagur sem göturnar loga ekki í stjórnlausum átökum og einhver fellur í valinn.

Óðaverðbólga geisar. Skortur er á lyfjum og matvælum. Fátækt blasir við mörgum.

Samfélagið eins og það leggur sig er að liðast í sundur.

Samanburðurinn við Sýrland

Margir eru farnir að bera Venesúela saman við þróunina sem varð í Sýrlandi. Í aðdraganda borgarastyrjaldarinnar þar höfðu friðsæl mótmæli, sem voru þyrnir í augum stjórnvalda, staðið yfir um hríð. Líkt og hendi væri veifað braust hins vegar út blóðugt stríð sem ekki sér enn fyrir endann á, sex árum síðar.

En hvað er eiginlega að gerast í Venesúela?

Fjöldamótmæli, gegn stjórnarháttum Nicolás Maduro, forseta landsins, hófust í apríl. Mótmæli höfðu þá verið tíð síðan Hæstiréttur Venesúela, sem skipaður er stuðningsmönnum Maduros, reyndi að leysa þjóðþingið upp og taka sér löggjafarvald.

Sögðu skipuleggjendur mótmælanna að þau yrðu „móðir allra mótmæla“ og að lokatakmarkið væri að knýja Maduro frá völdum.

mbl

Venesúelamenn skiptast gróflega í tvær fylkingar hvað stjórnmálaskoðanir varðar: Chavista og stjórnarandstæðinga. Chavistar eru kenndir við Hugo Chavez, fyrrverandi forseta. Andstæðingar þeirra vilja hins vegar ekkert frekar en að koma sósíalistum frá eftir átján ár á valdastóli.

Chavez komst til valda árið 1999. Hann lést árið 2013 og tók Maduro þá við valdataumunum.

Chavistar segja stjórnvöld nota olíulindir landsins til að jafna kjör íbúanna og að þeim hafi tekist að koma mörgum út úr sárri fátækt.

Andstæðingar þeirra saka hins vegar stjórnvöld um spillingu, valdníðslu og slæma hagstjórn. Chavistarnir segja á móti að leiðtogar stjórnarandstöðunnar séu á mála hjá Bandaríkjamönnum en samskipti Venesúela og Bandaríkjanna hafa verið stirð síðustu ár.

Chavistar eru hins vegar ekki jafnhrifnir af Maduro og forveranum Hugo Chaves.

Frelsi stendur stórum stöfum á vegg í Karakas. AFP

Rótina að mótmælunum og hinni útbreiddu óánægju landsmanna má að stóru leyti rekja til þess að olíuverð hefur snarlækkað. Olía skapar um 95% af útflutningsverðmætum Venesúela. Arðurinn hefur m.a. verið notaður til að fjármagna rausnarleg velferðarverkefni sem m.a. hafa miðað að því að koma þaki yfir höfuð rúmlega milljón fátækra íbúa.

En þegar tekjur af olíunni fóru að minnka neyddust stjórnvöld til að draga saman seglin í félagsþjónustu sinni. Þetta reytti nær heila stétt fólks, sem hingað til hefur stutt Sósíalistaflokk Maduros dyggilega, til reiði.

Kröfur stjórnarandstöðunnar

Stjórnarandstæðingar krefjast þess að Maduro fari frá völdum og að boðað verði til kosninga í ár. Þá vilja þeir að opnuð verði leið inn í landið fyrir hjálparstofnanir og samtök, m.a. til að koma lyfjum til íbúa, en skortur hefur verið á þeim um hríð. Í þriðja lagi krefjast þeir þess að pólitískum föngum verði sleppt úr haldi.

Allt hefur ítrekað farið úr böndunum í átökum lögreglu og mótmælenda í Karakas og víðar í Venesúela. Eldur komst í föt eins mótmælanda í maí og sakaði forsetinn stjórnarandstæðinga um að bera ábyrgð á því. Staðreyndin var hins vegar sú að maðurinn hafði framið rán og óbreyttir borgarar réðust að honum. Maðurinn lést af brunasárum sem hann hlaut á um 80% líkama síns. AFP

Andstæðingar Maduros saka hann og stjórn hans um þvermóðsku sem orðið hafi til þess að efnahagskreppan hefur dýpkað enn frekar. Það hafi svo aftur kynt undir öldu mótmæla og uppþota.

Enda hefur andi mótmælanna smám saman breyst síðustu vikur. Þau eru nú leidd af hópum vopnaðra manna sem kalla sig Andspyrnuna. Vopnin eru þó oftast fábrotin; teygjubyssur og viðarskildir og gasgrímur til varnar stjórnarhermönnunum sem eru gráir fyrir járnum og beita táragasi ítrekað.

Þróunin minnir einna helst á það sem gerðist í Kænugarði í uppreisninni í Úkraínu á árunum 2013-'14. Friður ríkti í fyrstu en er lögreglumenn fóru að ráðast á mótmælendur og leyniskyttur að fella þá fór allt úr böndunum.

En samlíkingin við Sýrland er það sem fær þó enn frekar gæsahúðina til að hríslast um fólk.

Mótmælandi með grímu fyrir andlitinu fylgist með eldi í vegatálma í Karakas. AFP

Ýmislegt er þó ólíkt með stöðuna og aðdragandann í Venesúela og því sem var í þessum tveimur löndum. Stjórnarandstaðan hefur til að mynda, að minnsta kosti enn sem komið er, sagt að friðsamleg mótmæli séu eina ásættanlega leiðin og flestir mótmælendur eru sama sinnis. Fámennir hópar hafa þó látið slík viðvörunarorð sem vind um eyru þjóta og gripið til vopna að hætti skæruliða. Öryggissveitir forsetans hafa tekið harkalega á móti.

Ofbeldið á götum úti tekur á sig ýmsar hryllingsmyndir. Morðtíðni í Venesúela er sú hæsta í heimi. 70 af hverjum 100.000 íbúum hlutu slík örlög í fyrra.

Aðeins eitt af hverjum sex morðmálum sem lögreglan rannsakar endar með sakfellingu.

Flestir þeirra sem tekið hafa þátt í fjöldamótmælunum eru friðsamir borgarar. Vopnaðir hópar hafa þó látið sífellt meira til sín taka. AFP

Þessir riddarar götunnar, sem tekið hafa lögin í sínar hendur, svífast einskis. Þeir passa sig á því að hverfa af vettvangi áður en lögregluna ber að garði. Þeir telja sig þá sem beri ábyrgð á því að fá réttlætinu fullnægt.

Á fyrstu fimm mánuðum þessa árs voru 60 drepnir með þessum hætti í Venesúela. Í fyrra voru slík morð 126, um 20% fleiri en árið 2015. Fylgni virðist vera á milli tíðninnar og ólgunnar í landinu.

Reiðin finnur sér farveg

„Borgarar fá útrás fyrir reiði sína með því að taka aðra af lífi án dóms og laga,“ segir Marco Ponce sem fer fyrir mannréttindasamtökunum Venezuelan Social Conflict Observatory (OVCS). „Þeir telja sig vera að framfylgja réttvísinni, þeir gera það með reiðina að vopni. Þeir ganga svo langt að drepa fólk.“

Ef einhver er talinn verða uppvís að glæp, svo sem þjófnaði, er á hann ráðist af miskunnarleysi. Oft safnast múgur og margmenni á vettvang til að hvetja ofbeldismennina áfram.

Fyrir mótmælunum fara oft hópar manna sem eru vopnaðir teygjubyssum og logandi kyndlum. AFP

„Ég fann ekki til með honum því ég vissi að hann væri glæpamaður,“ segir ungur maður sem AFP-fréttastofan ræddi við. Hann hafði orðið vitni að slíku voðaverki. „Ég var blindaður af reiði og hatri gagnvart honum. Ég sá hann fremja rán. Það gerði mig brjálaðan, svo hvað sem verður um hann, þá er það í lagi.“

Ungi maðurinn segir að lögreglan aðhafist ekkert. Ræningjar séu handteknir en svo látnir lausir skömmu síðar. Óöld ríki.

„Fólkinu finnst yfirvöld ekki vernda það, svo það verður að verja sig sjálft,“ segir Freddy Crespo, afbrotafræðingur við Andes-háskóla. „Hræðsla þeirra umbreytist í reiði.“

Ponce telur að ástandið megi rekja til þess að stoðir samfélagsins séu brostnar eða við það að bresta. Margir óttast þessa sjálfskipuðu verði réttlætisins meira en glæpamennina sem þeir meiða og jafnvel drepa.

„Ríkið á að veita þér öryggi en það skortir algjörlega,“ segir Maria Hernandez, íbúi í höfuðborginni Karakas. „En ég tel það ekki mitt að kveikja í einhverjum eða drepa, jafnvel þótt hann sé ræningi. Þá væri ég enn meiri skepna en glæpamaðurinn.“

Greinin er m.a. byggð á fréttum BBC, Wasthington Post og AFP.