Tekist var á í þingsölum í aðdraganda samþykktar laga 90/2010 um stjórnlagaþing. Frumvarpi til laga um stjórnlagaþing var upphaflega dreift á Alþingi hinn 4. nóvember 2009, en varð loks að lögum 16. júní 2010. Eitt þeirra skilyrða sem Framsóknarflokkurinn setti fram gegn því að verja minnihlutastjórn Samfylkingar og Vinstri-grænna vantrausti var að efna skyldi til stjórnlagaþings.

Til marks um þá staðreynd má líta til ummæla Eyglóar Harðardóttur, þingmanns Framsóknar, á þingi hinn 12. júní síðastliðinn: „Við settum fram þrjú skilyrði og eitt af þeim var stjórnlagaþingið þannig að nú, rúmu ári seinna, getum við sagt að minnihlutastjórnin sé að standa við loforð sitt gagnvart Framsóknarflokknum. Til hamingju, Ísland og til hamingju, þingmenn.“

Snemma sett á oddinn

Forystumenn minnihlutastjórnarinnar hófu fljótlega í kjölfar myndunar stjórnarinnar að vekja máls á því að stjórnlagaþing væri það sem koma skyldi. Í aðsendri grein í Morgunblaðinu hinn 7. mars 2009, um sjö vikum fyrir alþingiskosningar, skrifaði Jóhanna Sigurðardóttir forsætisráðherra að virkja þyrfti þann kraft, sem fælist í þeirri umræðu sem fram hefði farið um framtíðarskipan samfélagsins. Stjórnlagaþing skyldi verða að veruleika: „Loks er gert ráð fyrir því að ákvæði um stjórnlagaþing bætist í stjórnarskrána. Slíkt ákvæði verður stjórnskipuleg heimild eða grundvöllur fyrir því að efna til stjórnlagaþings, en nánari útfærsla á störfum og skipulagi þingsins verður sett með almennum lögum. [...] Ég vil leggja áherslu á að gert er ráð fyrir nánu samráði milli stjórnlagaþingsins og Alþingis um gerð frumvarps til nýrrar stjórnarskrár, ekki síst til að tryggja eins og framast er kostur vandaða meðferð málsins.“

Rætt um að kjósa strax

Upphaflega var rætt um að kosið skyldi til stjórnlagaþings samfara kosningum til Alþingis, sem fóru fram 25. apríl 2009. Ekki tókst að afgreiða málið frá Alþingi í tæka tíð, svo það væri mögulegt. Ný framboð settu stjórnlagaþing í kjölfarið í forgrunn sem eitt baráttumála sinna. Þannig skrifaði Þráinn Bertelsson, efsti maður á lista Borgarahreyfingarinnar í Reykjavíkurkjördæmi norður, í Morgunblaðið í apríl 2009, að þáverandi flokkar á Alþingi væru ekki færir um að knýja fram nauðsynlegar lýðræðisumbætur: „Takmark Borgarahreyfingarinnar er að færa völdin frá flokksræði til lýðræðis. Ef sá sem þetta les treystir í raun og sannleika Sjálfstæðisflokki, Framsóknarflokki og Samfylkingu til að rannsaka hrunið ofan í kjölinn getur viðkomandi í góðri trú haldið áfram að kjósa þá yfir sig og búið sig undir frekari hörmungar. Ef sá sem þetta les telur að VG muni með Samfylkingunni sigla okkur heilu og höldnu út úr kreppunni þá hefur viðkomandi gleymt því að þessir flokkar eru nú andstæðir pólar.“

Sem kunnugt er hefur Þráinn Bertelsson nú gengið til liðs við Vinstri-græna.

Fáum bara eitt tækifæri

Margrét Tryggvadóttir, þingmaður Hreyfingarinnar, sagði í annarri umræðu um málið á þingi að aðeins gæfist eitt tækifæri til að ráðast í breytingu á stjórnarskránni: „Því kalla ég eftir stjórnlagaþingi fólksins í landinu, stjórnlagaþingi, sem öllum íslenskum þegnum finnst koma sér við. Við fáum bara þetta eina tækifæri til að eiga þetta samtal. Landsmenn allir: Gerum þetta vel og göngum alla leið,“ sagði hún.

Stjórnarliðar tjáðu sig vitanlega líka um frumvarpið á þingi, þegar unnið var að afgreiðslu þess til laga. Eins og áður sagði tók frumvarpið miklum breytingum í meðförum þingsins, og af því tilefni sagði Valgerður Bjarnadóttir, þingmaður Samfylkingarinnar: „Ég vil hins vegar mótmæla því sem ég las eða heyrði einhvers staðar í gær eða í morgun að búið væri að útvatna stjórnlagaþingið. Svo er hreint ekki. En ef vel tekst til getur vel verið að við fáum kryddlegið stjórnlagaþing.“ Ólína Þorvarðardóttir, Samfylkingunni, hafði uppi þessi orð: „Ég tel að málið hafi tekið farsælum breytingum í meðförum nefndarinnar. Þar hefur tekist að sætta andstæð sjónarmið og setja þau í lausnamiðaðan farveg, vandaðan farveg. Málið verður unnið að viturra manna ráði og þess jafnframt gætt að íslenskur almenningur eigi aðkomu að vinnunni með þjóðfundi og síðan fulltrúa á sjálfu stjórnlagaþinginu.“ Allsherjarnefnd hafði frumvarp til laga um stjórnlagaþing til umfjöllunar. Formaður nefndarinnar, Róbert Marshall, fullyrti við lokaafgreiðslu málsins að allsherjarnefnd hefði aldrei nokkurn tímann tekið sér eins langan tíma í afgreiðslu einstaks máls: „[É]g skynja það jafnframt í umræðunni að veruleg ánægja er með hvernig til hefur tekist hjá allsherjarnefnd í þessu máli.“

Fáar hliðstæður

„Það eru miklar væntingar til þess úti í þjóðfélaginu að þjóðin sjálf fái að fjalla um nýja stjórnarskrá og það er löngu tímabært að við komumst eitthvað áleiðis með þetta mál,“ sagði Steingrímur J. Sigfússon skömmu fyrir afgreiðslu frumvarpsins. Jóhanna Sigurðardóttir ritaði síðan á vefsíðu sína tveimur dögum fyrir kosningar til stjórnlagaþings: „Lög um stjórnlagaþing nr. 90/2010 sem samþykkt voru 16. júní 2010 eiga sér fáar hliðstæður í heiminum og munu þau væntanlega hafa áhrif á lýðræðisþróun og aðferðafræði við mótun stjórnarskráa. [...] Með kosningunum er gerð tilraun með nýtt kosningafyrirkomulag þar sem atkvæði kjósenda nýtast mun betur en í hefðbundnum listakosningum.“Stjórnlagaþing
» Framsóknarflokkurinn setti fram kröfu um boðun stjórnlagaþings gegn því að verja minnihlutastjórn VG og Samfylkingar falli í febrúar 2009.
» Jóhanna Sigurðardóttir, formaður Samfylkingarinnar og forsætisráðherra, ritaði grein í Morgunblaðið nokkrum vikum fyrir kosningarnar í apríl 2009 um mikilvægi stjórnlagaþings. Jóhanna hefur áður knúið á um boðun stjórnlagaþings, en hún lagði fram tillögu þess efnis á Alþingi árið 1995.
» Eitt helsta baráttumál nýs framboðs, Borgarahreyfingarinnar, í kosningunum í apríl 2009 var að stjórnlagaþing skyldi haldið.
» Formaður allsherjarnefndar, Róbert Marshall, sagði þingheimi að líklegast hefði nefndin aldrei eytt jafnmiklum tíma í einstakt mál og gert var í tilfelli stjórnlagaþingskosninganna.
» Ólína Þorvarðardóttir benti á í umræðum á Alþingi að loks hefði tekist að koma stjórnlagaþingsmálinu í vandaðan og lausnamiðaðan farveg.