Innlent | mbl | 28.10.2011 | 15:43 | Uppfært 15:59

Fréttaskýring: Hvað felst í neyðarlögunum

Geir H. Haarde, var forsætisráðherra og Ingibjörg Sólrún Gísladóttir utanríkisráðherra þegar neyðarlögin voru sett. mbl.is/Ómar Óskarsson

Neyðarlögin sem sett voru þann 6. október árið 2008 rúma gríðarlegar valdheimildir handa fjármálaráðherra, Fjármálaeftirliti og Íbúðalánasjóði um íhlutanir í starfsemi fjármálafyrirtækja.

Daginn eftir setningu neyðarlaganna birtist fréttaskýring í Morgunblaðinu var farið yfir það hvað fellst í neyðarlögunum.

Orð Geirs H. Haarde forsætisráðherra í ávarpi til þjóðarinnar við setningu laganna, þess efnis að innstæður Íslendinga og séreignasparnaður í íslensku bönkunum öllum sé tryggur, bendir til þess að lögunum sé m.a. ætlað að veita heimild til að skilja á milli erlendrar starfsemi bankanna og innlendrar, og skilja þannig erlenda lánveitendur og vogunarsjóði eftir með stóran hluta vandans, sem þeir tóku þátt í að skapa.

Í fyrsta kafla laganna eru fjármálaráðherra fengnar víðtækar heimildir. Þeim má hann beita við „sérstakar og mjög óvenjulegar aðstæður á fjármálamarkaði,“ þ.e. þegar líkur eru á því að fjármálafyrirtæki geti ekki staðið við skuldbindingar sínar, líklegt er að afturkalla megi starfsleyfi þess eða líkur standa til að það geti ekki uppfyllt kröfur um lágmarks eigið fé og að úrræði Fjármálaeftirlitsins séu ekki líkleg til þess að takmarka tjón eða hættu á tjóni á fjármálamarkaði. Heimildunum má fjármálaráðherra einnig beita ef fjármálafyrirtæki er komið í, eða er á leið í greiðslustöðvun, nauðarsamninga eða gjaldþrot.

Í fyrstu grein fær fjármálaráðherra heimild við sérstakar aðstæður, fyrir hönd ríkissjóðs, til þess að reiða fram fjármagn til að stofna nýtt fjármálafyrirtæki, yfirtaka það eða yfirtaka þrotabú þess í heild eða að hluta. Veigamikil ákvæði gildandi laga eru tekin úr sambandi þegar fjármálaráðherra notar slíka heimild. Í fyrsta lagi gilda þá ekki ákvæði laga um fjármálafyrirtæki, hvað varðar heimild ríkisins til að eignast virkan eignarhlut í fjármálafyrirtæki. Í greinargerð með lögunum segir að íslenska ríkið uppfylli óumdeilanlega skilyrði laganna til þess að eignast slíkan virkan eignarhlut. Þess vegna mun ríkið ekki þurfa að leita samþykkis FME fyrir því fyrirfram.

Í öðru lagi gilda ákvæði laga um verðbréfaviðskipti um yfirtökuskyldu og lýsingar ekki. Samkvæmt gildandi lögum skal sá sem eignast a.m.k. 40% atkvæðisréttar í skráðu hlutafélagi, eða öðlast rétt til þess að tilnefna eða setja af meirihluta stjórnar í því, gera öðrum hluthöfum félagsins tilboð innan fjögurra vikna, um að kaupa hluti þeirra í félaginu. Ríkissjóður þarf sem sagt ekki að kaupa afgang hlutafjárins út, eftir að það kaupir ráðandi hlut, enda í raun að vinna að hagsmunum hluthafanna með inngripi sínu.

Í þriðja lagi gilda ekki ákvæði laga um réttarstöðu starfsmanna við aðilaskipti að fyrirtækjum. Ef ríkið yfirtekur banka fær það með öðrum orðum svigrúm til að hagræða í rekstri og yfirtekur ekki skyldur samkvæmt eldri ráðningarsamningum. Það getur lækkað laun og afnumið tekjutengdar greiðslur til starfsmanna.

Nýtt hlutafélag sem fjármálaráðherra stofnar hefur engan lágmarksfjölda hluthafa, það gæti t.d. verið ríkissjóður einn. Slíkt hlutafélag hefur starfsleyfi sem viðskiptabanki. Í greinargerð kemur fram að FME geti flutt nafn fjármálafyrirtækis sem líður undir lok á nýtt félag sem sett yrði á laggirnar.

Önnur grein er sett til þess að ríkissjóður geti tryggt sparisjóðastarfsemi í landinu, t.d. ef eigið fé sparisjóða rýrnar niður fyrir hættumörk. Hún á við um alla sparisjóði, líka þá sem hefur verið breytt í hlutafélög. Í greininni fær fjármálaráðherra heimild, fyrir hönd ríkissjóðs, til að leggja sparisjóði til fjárhæð sem nemur allt að 20% af bókfærðu eigin fé hans. Þetta verður hægt að gera án aðkomu stofnfjáreigendafundar, ef stjórn viðkomandi sparisjóðs samþykkir það.

Greinina má túlka þannig að kaup ríkissjóðs á stofnfé eða hlutafé í sparisjóðum skuli ekki fara fram á neinu yfir- eða undirverði. Sé bókfært eigið fé sjóðs t.a.m. átta milljarðar og ríkissjóður leggi því til tvo milljarða, verður ríkissjóður eigandi 20% stofnfjár eða hlutafjár, eftir atvikum.

Þriðja grein breytir 6. tölul. 1. mgr. 9. gr. laga um fjármálafyrirtæki. Lagagreinin var svona: ,,Fjármálaeftirlitið getur afturkallað starfsleyfi fjármálafyrirtækis í heild eða að hluta, hafi verið kveðinn upp úrskurður um slit fyrirtækisins.“ Með neyðarlögunum verður nóg að ráðstafanir FME á grundvelli laga um fjármálafyrirtæki hafi ekki skilað árangri. Þá getur stofnunin afturkallað starfsleyfi þess.

Fjórða grein afnemur m.a. þörf á samþykki FME fyrir framsali eða aukningu stofnfjár í sparisjóði, ef um er að ræða aðkomu ríkissjóðs að sparisjóði.

Fimmta grein bætir nýrri grein við lög um fjármálafyrirtæki. Nýja greinin fjallar um ráðstafanir Fjármálaeftirlitsins við „sérstakar aðstæður“ sem skilgreindar voru hér að framan. Greinin þarf í raun ekki mikilla skýringa við, FME er nánast fengið alræðisvald í slíkum tilfellum. „Óskertar heimildir til ráðstöfunar réttindum og skyldum“ eins og það er orðað í frumvarpinu. M.a. eru starfsmenn þess undanþegnir skaðabótaskyldu vegna ákvarðana og framkvæmda samkvæmt greininni. Þessar ákvarðanir og framkvæmdir eru líka undanskildar fjórða til sjöunda kafla stjórnsýslulaganna. Þeir kaflar fjalla m.a. um andmælarétt, birtingu ákvörðunar, rökstuðning ákvörðunar og stjórnsýslukærur. Samkvæmt greininni fær FME eftirtalin völd:

1. Að boða til hluthafafundar eða fundar stofnfjáreigenda, óháð ákvæðum hlutafélagalaga eða samþykktum fjármálafyrirtækis.

2. Að taka yfir vald hluthafafundar eða fundar stofnfjáreigenda í því skyni að taka ákvarðanir um nauðsynlegar aðgerðir, takmarka ákvörðunarvald stjórnar, víkja stjórn frá að hluta til eða í heild, taka yfir eignir, réttindi og skyldur fjármálafyrirtækis í heild eða að hluta eða ráðstafa slíku fyrirtæki í heild eða að hluta, meðal annars með samruna þess við annað fyrirtæki. Þá gilda ekki mikilvæg ákvæði laga um verðbréfaviðskipti né laga um fjármálafyrirtæki. Verði samruni niðurstaðan gilda ákvæði samkeppnislaga og samrunaákvæði laga um fjármálafyrirtæki ekki um samrunann.

3. Að skipa fimm manna skilanefnd í fyrirtæki þar sem FME hefur vikið stjórninni frá. Skilanefndin hefur þá umsjón með öllum eignum þess og annast reksturinn.

4. Að takmarka eða banna ráðstöfun fjármuna og eigna fjármálafyrirtækis.

5. Að taka í sínar vörslur eignir fjármálafyrirtækis, láta meta verðmæti þeirra og ráðstafa þeim til greiðslu áfallinna krafna eftir því sem þörf krefur.

6. Að rifta sölu eigna sem átt hefur sér stað allt að mánuði áður en FME greip inn í.

7. Að krefjast þess að fjármálafyrirtæki sæki um greiðslustöðvun eða leiti heimildar til nauðasamninga.

Sjötta grein mælir fyrir um að við gjaldþrotaskipti fjármálafyrirtækis verði innstæður sparifjáreigenda forgangskröfur.

Sjöunda grein veitir FME sömu valdheimildir og fimmta grein, þegar eftirlitsskyldur aðili, annar en fjármálafyrirtæki lendir í sérstökum erfiðleikum. Undir þetta ákvæði gætu fallið t.d. lífeyrissjóðir.

Áttunda grein bætir inn í lög um tryggingarsjóð innstæðueigenda og fjárfesta. Í aðalatriðum veitir það honum rétt til að greiða innstæður fólks alltaf út í íslenskum krónum. Auk þess fær sjóðurinn að skuldajafna innstæðum og skuldum viðkomandi einstaklings í viðkomandi banka. Maður sem átti 10 milljón króna innstæðu og skuldaði 20 milljónir endar því með 10 milljón króna skuld. Greinin bætir því einnig inn í lögin um tryggingarsjóð að innstæður verðbréfasjóða, fjárfestingarsjóða, fagfjárfestasjóða, lífeyrissjóða og annarra sjóða um sameiginlega fjárfestingu skuli ekki vera undanskildar tryggingu sjóðsins.

Rétt eins og sjötta grein gerir innstæður að forgangskröfum í þrotabú yfirtekur tryggingarsjóður innstæðueigenda þær kröfur í búið ef hann borgar út innstæður fólks. Samkvæmt níundu grein verða þær kröfur sjóðsins því jafnréttháar og kröfur almennings til innstæðna sinna.

Tíunda grein breytir lögum um húsnæðismál. Þar er íbúðalánasjóði fengið það hlutverk að kaupa upp íbúðalán banka og sparisjóða. Í elleftu grein bætist það við að skuldari hefur ekkert að segja um hvort ÍLS kaupir lánið hans af viðkomandi banka. Í tólftu grein fær félagsmálaráðherra vald til að setja reglugerð um þessi kaup ÍLS á íbúðalánum bankanna. Þrettánda grein rýmkar heimildir ÍLS til þess að veita skuldbreytingarlán og fresta greiðslum lántakenda.

Fjórtánda grein flýtir gildistöku laganna. Þau voru samþykkt klukkan 23:20 þann 6. október 2008 og birt á vefnum skömmu síðar. Þá tóku þau strax gildi, en venjulega taka lög gildi daginn eftir útgáfudag Stjórnartíðinda þar sem þau eru birt.