Fréttaskýring: Óheillaþróun í fæðingarorlofi

Börn fædd á undanförnum tveimur árum hafa notið um 15-20 færri daga í samvistum við feður sína, en börn sem fæddust árin fyrir bankahrun. Síðan kreppan skall á hafa nýbakaðir foreldrar síður séð sér fært að nýta fæðingarorlofið, sérstaklega feður. Hámarksgreiðsla úr sjóðnum hefur lækkað um rúm 40%.

Fæðingarorlof Íslendinga hefur lengi verið fyrirmynd annarra þjóða, enda hefur reynslan af því reynst afar góð bæði við að tryggja báðum foreldrum jafna umgengni við nýfædd börn sín og jafna stöðu á vinnumarkaði. Í kjölfar bankahrunsins árið 2008 hafa hinsvegar orðið breytingar á, því jafnt og þétt hefur dregið úr nýtingu foreldra á þessum orlofsrétti sínum. Að sama skapi hafa greiðslur úr sjóðnum lækkað.

„Foreldrar hafa lýst því þegar þeir koma til okkar að þetta yrði of mikil tekjuskerðing. Þeir telja sig ekki ráða við það að fara bæði í fæðingarorlofið,“ segir Leó Örn Þorleifsson, forstöðumaður Fæðingarorlofssjóðs. Frá aldamótum hefur staðan verið þannig að 99-100% mæðra nýta rétt sinn í Fæðingarorlofssjóði en um 90% feðra. Þegar mest lét tóku mæður að meðaltali 180 daga í orlof en feður 102 daga.

Hámarksgreiðsla helmingi lægri

Þróunin í kreppunni er hinsvegar greinilega niður á við ár frá ári, sérstaklega hjá feðrum. Milli ára 2008 og 2009 fækkaði orlofsdögum feðra úr 102 í 98. Karlar sem eignuðust barn árið 2010 hafa að meðaltali tekið 87 daga orlof og feður barna fæddra árið 2011 að meðaltali 77 daga. Hafa ber í huga að orlofsrétturinn varir í þrjú ár frá fæðingu barnsins og eiga sumir því enn möguleika á að nýta sinn rétt. Þó er algengast að mæður taki sitt orlof strax við fæðingu í einni lotu, en algengast að feður taki um einn mánuð í byrjun en afganginn sumarið eftir fæðingu.

Fram kemur í skýrslu sem velferðarráðuneytið lét vinna um fæðingarorlof haustið 2011 að tvær meginástæður eru taldar vera fyrir því að foreldrar nýta síður rétt sinn. Fyrst ber að nefna að ótryggur vinnumarkaður og efnahagsástandið almennt hefur ótvírætt áhrif. Hin ástæðan er lækkun á greiðslum úr Fæðingarorlofssjóði. Foreldri í fullu fæðingarorlofi með meðallaun yfir 200.000 fær greidd 80% af laununum, þó aldrei meira en 300.000 á mánuði. Þetta þak hefur verið lækkað fjórum sinnum frá árinu 2007 og er nú tæplega helmingi lægra en það var hæst, 535.000 kr.

Skref aftur á bak í jafnréttismálum?

Þetta hefur orðið til þess að ríkið hefur náð fram umtalsverðum sparnaði í fjárlögum til Fæðingarorlofssjóðs, bæði vegna lægri greiðslna og vegna þess að færri nýta sér þær. Í fjárlögum síðasta árs var fjárheimild til sjóðsins lækkuð í ljósi þessa. Niðurstaðan er sú að útgjöld Fæðingarorlofssjóðs voru um 3 milljörðum minni en fyrir kreppu, eða tæpir 7,2 milljarðar króna árið 2011, samanborið við 10,2 milljarða króna árið 2008. „Þessar tölur eru lýsandi fyrir það hvernig stöðu við höfum verið í,“ segir Leó. „Það er óhætt að segja að Fæðingarorlofssjóður hafi lagt sitt af mörkum eftir hrunið.“

Félagslegu áhrifin hljóta hinsvegar að teljast neikvæð. Innleiðing fæðingarorlofs karla árið 2001 er jafnan talið með stærstu skrefum í jafnréttismálum á Íslandi. Rannsóknir síðustu ár benda til að fæðingarorlof karla hafi haft jákvæð áhrif á atvinnuþátttöku og vinnutíma kvenna, en einnig orðið til þess að karlar taki meiri þátt í umönnun barna sinna fyrstu árin.

Þarf að breytast til að snúa þróuninni við

Aðspurður hvað unnt sé að gera til að snúa þróuninni aftur til betri vegar segist Leó ekki telja að breytingar á kerfinu sjálfu séu þarfar. Talsverður munur er t.d. milli Norðurlandanna á útfærslu fæðingarorlofs og hefur aðferðin hér reynst einna best til að tryggja nýtingu beggja foreldra. „Ég held að fyrirkomulagið hjá okkur hafi reynst ákaflega vel. Nýtingin var til fyrirmyndar og íslenska módelið var eitthvað sem horft var til, ekki síst hvernig við tengjum réttindin við kynin þannig að feður og mæður hafi sinn afmarkaða orlofsrétt sem ekki sé hægt að færa á milli.“

Leó segir að alltaf sé hægt að deila um hve hátt þakið eigi að vera á greiðslum úr sjóðnum en ef vilji sé til að ná aftur fyrri stöðu sé það eitthvað sem þurfi að skoða. „Það er mitt mat að ef við viljum auka nýtinguna aftur þá þurfa þessar tvær meginástæður að breytast. Annars vegar hámarksgreiðslan, og hinsvegar efnahagsástandið með meira öryggi á vinnumarkaði.“