Fann fyrir mótbyr og andúð

Jón Steinar Gunnlaugsson hefur látið af embætti hæstaréttardómara. „Ég er ánægður með að vera hættur störfum,“ segir hann.

„Ástæðan er fyrst og fremst sú að mér varð ekki ágengt við að bæta starfsemi Hæstaréttar með því að vinna þar. Það kom mér reyndar á óvart að það skyldi ekki ganga betur en raun ber vitni en ég lít á þessa lausn úr starfi sem tækifæri til að vinna áfram að betrumbótum á þessari þýðingarmestu stofnun lýðveldisins.“

Þýðir þetta að þú ætlir að skrifa bækur um Hæstarétt?

„Það má vel vera. Ég mun byrja á að skrifa grein í lögfræðitímarit um hvað ég tel að þurfi til að við Íslendingar eignumst raunverulegan Hæstarétt sem getur gegnt því hlutverki sem slík stofnun á að gegna. Á þetta skortir að mínu mati töluvert og ég hef áhuga á að gera grein fyrir sjónarmiðum mínum um hvað þurfi að gera til að bæta úr. Þetta er fyrsta verkefnið sem ég hef hugsað mér að ráðast í.“

Hefurðu hugsað þér að skrifa ævisögu þína?

„Ég hef frá ýmsu að segja af starfsferli mínum og hver veit nema mér gefist tækifæri til að gera grein fyrir því í bók. Ég hef verið duglegur við að varðveita minningar og á fjölmargar úrklippubækur og sjónvarpsupptökur sem snúa að ferlinum og á því heilmikinn efnivið sem hjálpar mér við að rifja upp atburði. Sumt af því er vel frásagnarinnar virði. Mér dettur til dæmis í hug Hafskipsmálið, þar sem ég var meðal verjenda, og málið sem ég flutti fyrir Magnús Thoroddsen, þáverandi forseta Hæstaréttar, sem dómsmálaráðherra höfðaði á hendur honum til embættismissis. Þjóðfélagið lék á reiðiskjálfi meðan á rekstri þessara mála stóð. Nefna mætti mörg fleiri dæmi.“

Finnst þér gaman að skrifa?

„Já, það hefur alltaf átt vel við mig – en líka að tala, Kolbrún!“

Dómari hafði í hótunum

Þú segir að það verði að betrumbæta Hæstarétt. Hvað er það sem þér finnst að megi betur fara?

„Ég get nefnt örfá atriði hér í þessu viðtali. Til að æðsti dómstóll þjóðarinnar geti þjónað hlutverki sínu má hann ekki vera endalaust upptekinn af smámálum. Hann má heldur ekki starfa deildaskiptur eins og Hæstiréttur Íslands gerir. Til að málunum fækki er nauðsynlegt að stofna millidómstig sem annast myndi málskot í smærri málum.

Tólf dómarar sitja í Hæstarétti og þeir fjalla um flest mál í fjórum þriggja manna deildum. Hvað á sá dómari að gera sem fær til meðferðar mál ásamt tveimur öðrum og sér að hálfum mánuði áður hafa þrír aðrir dómarar við réttinn komist að niðurstöðu um sama sakarefni sem hann er ósammála. Er þá komið fordæmi? Hvernig geta þrír af tólf hæstaréttardómurum kveðið upp dóm sem kallast getur fordæmi? Það er ekkert vit í því. Ef þrír dæma gætu níu aðrir dómarar verið ósammála þeim.

Ég tel að breyta þurfi reglum um skipun dómara og vil einnig fækka dómurum við réttinn umtalsvert, til dæmis niður í fimm. Það er skilyrði að mínu mati að þeir dæmi allir í öllum málum. Þannig myndast fordæmi. Í því felst fyrirheit um að sömu menn muni komast að sömu niðurstöðu um sama sakarefni ef á það reynir í nýju máli. Að forminu til væri hægt að hnekkja fordæminu en þar yrði samt á brattann að sækja.“

Þú segist ætla að skrifa um Hæstarétt, en hefurðu hugsað þér að skrifa einhvers staðar um samskipti milli hæstaréttardómara?

„Ég hef áhuga á því, já.“

Finnst þér það rétt?

„Já, mér finnst það rétt. Ég er bundinn ákveðnum trúnaði og mun virða hann. En það er nauðsynlegt sjálfs mín vegna og vegna stofnana þjóðfélagsins að segja frá ýmsu sem gerðist í tengslum við það þegar ég var skipaður dómari fyrir átta árum og hvernig ég tel að atburðir sem þá urðu hafi sett mark sitt á starfsumhverfi mitt við réttinn.“

Tóku aðrir hæstaréttardómarar þér illa?

„Þegar ég sótti um embætti hæstaréttardómara var Hæstiréttur umsagnaraðili um þá sem sóttu um. Ýmsir af dómurum Hæstaréttar höfðu hvatt mig til að sækja um dómarastarfið en þegar ég loks sótti um það árið 2004 var komið annað hljóð í strokkinn hjá þessum sömu mönnum. Kannski töldu þeir að hinn fyrirferðarmikli Davíð Oddsson, persónulegur vinur minn, vildi hafa afskipti af dómstólunum og að skipan mín væri liður í þeirri áætlun hans. Hvílíkur hugarburður! Ef til vill byggðist andúð þeirra líka á gagnrýni sem ég hafði haft uppi á dómaraverk þeirra. Þetta sumar reyndu einhverjir dómaranna að fá aðra til að sækja um stöðuna til að hindra að ég yrði skipaður. Einn þeirra hafði meira að segja í hótunum við mig og sagði að ég yrði skaðaður með umsögn Hæstaréttar ef ég drægi ekki umsókn mína til baka! Umsögnin sem átta dómarar af níu veittu um umsækjendur þetta sumar var svo barnalega hlutdræg gegn mér að öllum sem til þekktu varð ljóst að hér var verið að misbeita umsagnaraðild réttarins til að reyna að tryggja að skipaður yrði lögfræðingur sem yrði hinum þóknanlegur. Mér fannst þetta bera þess vott að við réttinn hafi starfað dómarar sem voru farnir að líta á sig sem eins konar eigendur hans og aðrir með minni burði hafi fylgt þeim í blindni. Þetta var ljótur leikur og andstæður lögum.

Ég kom inn í Hæstarétt í því skyni að láta til mín taka og hafði hugmyndir um hvað betur mætti fara. Ég fann fyrir mótbyr og andúð annarra dómara og ákvarðanir voru teknar án aðildar minnar. Þar sannaðist að mínum dómi sú regla að sá sem gert hefur öðrum vísvitandi rangt hefur eftir það oft tilhneigingu til að réttlæta háttsemi sína í samskiptum við hann. Svo mættu menn á fundi og lögðu fram tillögur um það sem þeir höfðu þegar ákveðið sín á milli. Þetta eru vitaskuld ólíðandi vinnubrögð sem engin ástæða er til að þegja um.

Hér verð ég svo að bæta því við að mér finnst nýir dómarar sem skipaðir hafa verið á eftir mér hafa haft of ríka tilhneigingu til að vilja „falla í kramið“ hjá þeim sem fyrir sitja og láta sem þeir eigi réttinn. Þeir ættu frekar að leita styrks í sjálfum sér.“

Skylda að skila sératkvæði

Hefur aldrei þvælst fyrir þér í starfi að sjálfstæðismenn eins og Davíð Oddsson og Baldur Guðlaugsson eru vinir þínir?

„Það er kannski rétt að nefna að ég sagði mig úr Sjálfstæðisflokknum þegar ég var skipaður dómari árið 2004. Þetta gerði ég til þess að sýna með táknrænum hætti að dómstörf mín yrðu ópólitísk þó að reyndar sé nær óþekkt að flokkapólitík komi við sögu í dómsmálum. Nú ætla ég að ganga aftur í flokkinn fyrst og fremst til að styðja Brynjar Níelsson lögmann sem hefur tekið til máls um mjög þarfa hluti og er maður réttaröryggis og borgaralegra gilda. Ég vil endilega að hann komist á þing og helst að hann verði innanríkisráðherra að kosningum loknum. En svarið við spurningu þinni er að þessir menn hafa aldrei látið sig dómstörf mín neinu skipta. Í einu máli sem ég sat í komu þessir menn og gjörðir þeirra við sögu en það var í hinu svokallaða neyðarlagamáli. Þetta var erfitt mál enda miklir hagsmunir í húfi. Ég komst að þeirri niðurstöðu að gjörðir þessara vina minna stæðust ekki stjórnarskrána og skilaði sératkvæði um það, einn af sjö dómurum.“

Þú ert þekktur fyrir að skila sérálitum. Af hverju er það?

„Ég held að skýringin sé sú að ég er með annan bakgrunn í lögfræðinni en hinir dómararnir sem höfðu annaðhvort verið dómarar alla sína starfsævi eða kennt lögfræði áður en þeir urðu dómarar. Ég hafði starfað sem málflytjandi og lögmaður og vissi hvernig það er fyrir fólk að eiga mál sitt undir réttarkerfinu. Þegar á að skerða frelsi, eignir eða beita ríkisvaldi gegn borgurum byrjaði ég því alltaf á að spyrja mig: Er lagaheimild fyrir hendi og eru atvik málsins sönnuð með þeim hætti að inngrip sé heimilt? Mér fannst hinir oft nálgast þetta á annan hátt þó að þar hafi ekki allir verið undir sömu sök seldir.

Mín afstaða til dómstarfsins hefur alltaf verið sú að hver dómari eigi að taka sjálfstæða afstöðu til sakarefnis. Þetta sé forsenda fyrir því að dómurinn sé fjölskipaður. Ef ágreiningur er til staðar eiga menn að ræða hann í þaula til að öðlast skilning á því hvar hann raunverulega liggur og freista þess að jafna hann. Ef ekki næst samkomulag ber dómurunum skylda til að skila sératkvæði vegna þess að þeir eru ekki þarna til að greiða atkvæði í þágu einingar, eða fjölskyldustemningar í réttinum eins og sumir dómaranna kölluðu það. Þeim ber skylda til þess að fylgja eigin lögfræðilegu sannfæringu. Einfalt, ekki satt!“

Að lokum, þú ert þekktur fyrir að hafa ákveðnar skoðanir og hefur í gegnum tíðina fengið á þig harða gagnrýni. Tekurðu slíka gagnrýni inn á þig?

„Nei, ég er að eðlisfari léttur í sinni og tek þeim verkefnum sem dagurinn býður upp á. Ég hef alla tíð reynt að vera sjálfum mér trúr og lifa í samræmi við sannfæringu mína. Ég er ekki að segja að það hafi alltaf tekist. Um það verða aðrir að dæma, en þetta hefur verið markmiðið og ég hef verið upptekinn af því. Þess vegna sef ég vel á næturnar og geng jafnan glaður til næsta dags.“