Illa læsri þjóð farnast ekki vel

„Mér finnst stundum vanta aukna virðingu fyrir námi barna. Of margir líta á skólagöngu sem sjálfsagðan hlut og að hún sé fyrst og fremst á ábyrgð skóla. En þegar litið er til annarra landa, svo sem þeirra sem skora hátt í rannsókn Pisa, er skólastarf þar gjarnan haft í hávegum og þátttaka foreldra í því er mun meiri en tíðkast hér. Skólinn þarf þó að sjálfsögðu líka að líta í eigin barm og skoða hvernig bæta megi starfið svo árangur verði betri,“ segir Ólöf Sigurðardóttir, skólastjóri í Flataskóla í Garðabæ.

Árangri hrakað um hálft ár

Niðurstöður svonefndar Pisa-rannsóknar á færni nemenda í grunnskólum í 65 löndum þykja sláandi og hafa verið í umræðunni alla vikuna. Hvað Ísland áhrærir þá versnar frammistaða skólabarna verulega frá 2009 og séu tíu ár undir hefur árangri hrakað sem nemur hálfu skólaári. Afturför þessi nær bæði til höfuðborgarsvæðis og landsbyggðar, þó sýnu meira til síðarnefnda svæðisins. Piltar standa verr að vígi en stúlkur. Um 30% þeirra eru á tveimur neðstu þrepum lesskilnings og um 20% nálægt botni í stærðfræðilæsi.

Hér verður sjónum beint sérstaklega að lestrarkunnáttu. Ólöf segir að í Flataskóla, þar sem eru nemendur í fimm ára deild og svo 1.-7. bekk, sé fjöldi barna vel læs eða vel undirbúinn til lestrarnáms þegar námið hefst. Undirbúningur úr leikskóla skipti miklu máli.

Upplifa heiminn á skjá

Skóladagur barna hefst á níunda tímanum á morgnana og stendur fram á eftirmiðdaginn. Þá taka við frístundaheimili, íþróttir, tónlist og svo framvegis. Vinnudagur barnanna er því oft ámóta langur og foreldra. Og þegar allir koma dauðþreyttir heim undir kvöldmat má ætla að fólk – á hvaða aldri sem það er – hafi ekki mikla orku í nám eða lestur. Þetta leiðir af sér þá spurningu hvort afturförin liggi í þjóðfélagsgerðinni. Er einhver tími?

„Ein af forsendum fyrir góðum námsárangri er að nemendur búi við góðar aðstæður til náms. Þó formleg menntun fari fram að miklu leyti í skólunum, undir handleiðslu kennara og fagfólks, þá ræðst námsárangur þeirra líka að miklu leyti af öðrum þáttum og þá ekki síst áhuga og hvatningu foreldra,“ segir Ólöf.

„Innan veggja heimilisins er grunnurinn lagður að færni og viðhorfum barna og þau hafa mikið að segja varðandi framtíð þeirra í námi. Íslenskar fjölskyldur vinna mikið og við vitum líka að foreldrar verja löngum stundum í tómstundir og áhugamál sín, án barnanna sinna sem gjalda þess í mörgum tilvikum. Tíminn sem foreldrar eiga með börnunum er aðeins örfá ár sem þó skipta sköpum í lífi þeirra. Ég hef líka áhyggjur af því að þegar fjölskyldan hefur tækifæri til að vera saman þá bætist við andleg fjarvera foreldra og barna með tilkomu snjalltækjanna þar sem hver situr með sitt tæki og upplifir heiminn á skjá.“

Samningar gegn breytingum

Ólöf segir ennfremur að mörg börn séu önnum kafin í tómstundastarfi, svo sem íþróttum og tónlist sem er vissulega af hinu góða. Hún hafi þó stundum áhyggjur af því að markmiðið með æfingum þessum sé ekki endilega barnvænt, þ.e. að áhersla sé lögð á markmiðið að ná í fremstu röð fremur en að ala upp heilbrigðan einstakling. „Þegar barn kvartar yfir álagi og kvíða í tengslum við íþróttaiðkun og aðrar tómstundir eða nær ekki að sinna kröfum námsins erum við að missa sjónar á því að skólinn á að vera í fyrsta sæti.“

Þegar niðurstöður könnunar voru kunngerðar í vikunni sögðu fulltrúar Kennarasambands Íslands að útkoman helgaðist meðal annars af niðurskurði til skólamála. Ólöf segir þetta sjónarmið eiga rétt á sér. Laun kennara séu sannarlega ekki nógu góð en kjarasamningar kennara séu líka að mörgu leyti úrelt plagg sem vinni jafnvel gegn nauðsynlegum breytingum á skólakerfinu. Með breytingu á kennsluháttum, nýrri uppröðun á skóladeginum og aukinni áherslu á grunnþætti námsins megi ná lengra en nú er raunin. Það hafi líka góð og hvetjandi áhrif t.d. í íslenskukennslu þegar góðir rithöfundar koma í heimsókn í skólana.

Þarf enga töfra

Góðar bækur geta breytt miklu. Hefur í þessu sambandi verið sagt að bækurnar um hinn rammgöldrótta Harry Potter sem hafa notið mikilla vinsælda hafi styrkt lestrarkunnáttu íslenskra barna. En hvað hefur gerst? „Maður hefði nú haldið að Potter-kynslóðin væri nú að skila sér í könnuninni. Harry Potter er ennþá til. En þarf alltaf æði til að allir geri eitthvað samtímis? Ég held að það þurfi enga töfra, bara tíma með þessum krökkum, ekki síst strákum,“ segir Andri Snær Magnason rithöfundur. Hann hefur á síðustu árum skrifað fjölda bóka sem ungmenni hafa haft gaman af, svo sem Söguna af bláa hnettinum.

„Ég hef heyrt margar skýringar á niðurstöðum könnunar Pisa, jafnvel að prófið sé gamaldags. En af hverju er þá kynjamunurinn svona mikill? Ef við lítum á sérstaka hópa – til dæmis börn innflytjenda – þá er málið enn alvarlegra, þar sem þau börn hafa sum hver ekki foreldra til að hjálpa sér þar sem þeir skilja ekki íslensku. Þar erum við að kasta á glæ gríðarmiklum hæfileikum og tækifærum og hugsanlega að skapa alvarleg félagsleg vandamál,“ segir Andri Snær.

„Illa læsri þjóð farnast ekki vel. Ef skilur svona á milli drengja og stúlkna gæti það haft ófyrirséðar afleiðingar; ef spenna vex milli kynjanna þegar stákarnir enda sem eftirbátar stelpna. Svona vísar eru oft notaðir til að spá um hnignun og jaðarsvæði. Strákarnir verða eftir en konurnar fara,“ segir Andri. Hann nefnir einnig það sem Ólöf Sigurðardóttir segir að þegar börnin séu á fullu í ýmsu tómstundastarfi sé oft lítill tími til lestrar eða heimanáms. Betra skipulag til dæmis á vinnudegi barna myndi margt auðvelda.

Ásköpuð fötlun

Andri Snær segist þekkja þess dæmi að skólabókasöfn kaupi ekki nýjar bækur vegna fjárskorts. „Það er hrikalegt ef skólar eiga ekki þær bækur sem helst eru nefndar. Umræða um listamenn sem afætur á samfélaginu, sem eiga að spjara sig á frjálsum markaði, er athyglisverð í ljósi Pisa-könnunarinnar,“ segir Andri Snær sem telur athyglisvert að piltar standi talsvert verr að vígi en stúlkur hvað lesturinn varðar.

„Ég held að andlegt líf, tungumál og tjáning stráka, sem eyða of miklum tíma í tölvuleikjum og hafa ekki náð tökum á lestri, sé því miður fátæklegt. Þeir muni ekki nota tölvurnar til að opna fyrir sér heiminn. Geta ekki heldur orðað hugsanir sínar og líðan, fært rök fyrir máli sínu eða greint flóknar upplýsingar. Það er ásköpuð fötlun.“