Hafa hundrað þúsund möguleika

Löggjöf á Íslandi er með þeim annmörkum að ný og hættuleg fíkniefni eru ekki á opinberum listum yfir bönnuð ávana- og fíkniefni. Varsla og innflutningur þessara nýju efna – en erlendis skjóta ný efni upp sínum ljóta kolli í hverri viku – er því refsilaus samkvæmt lögum.

Þessi nýju fíkniefni kallast nsp-efni (e. new psychoactive substances) og eru stundum á enskri tungu nefnd „legal highs“ eða lögleg fíkniefni. Yfirleitt er um að ræða afbrigði eða afleiður af þekktum fíkniefnum og þau innihalda að miklu leyti sömu efnin. Efnafræðileg formúla er hins vegar aðeins frábrugðin eldri efnunum. Og þar liggur hundurinn grafinn.

Þegar dæmt er vegna fíkniefna er annars vegar litið til almennra hegningarlaga og hins vegar til laga um ávana- og fíkniefni. Í almennum hegningarlögum er ekki fjallað um fíkniefnin sem slík, heldur einungis um refsingar við að flytja inn, selja eða vera með tiltekin efni sem séu bönnuð samkvæmt lögum um ávana- og fíkniefni.

Ákvæði um afleiður haldlaust

Þegar einhver er tekinn með fíkniefni þarf því að fletta upp í lögum um ávana- og fíkniefni. Sé ekkert fjallað um efnið í lögunum má fletta upp í reglugerð um ávana- og fíkniefni, sem heilbrigðisráðherra setur, á grundvelli sömu laga.

Reglugerðin bannar tiltekin fíkniefni og einnig hvers kyns „sölt, esta, peptíð og hvers konar afleiður (afbrigði) efna [...] þar með taldar afleiður sem eru frábrugðnar upprunalega efninu (viðmiðunarefninu) að því er varðar staðsetningu efnahóps eða efnahópa á kolefni, köfnunarefni, súrefni og/eða brennisteini,“ eins og segir í lögunum. Ákvæðið var sett inn árið 2001.

Nú kynni einhver að ætla að þetta ákvæði myndi duga til að ná yfir nýju fíkniefnin, sem eru einmitt að mestu ýmiss konar afleiður og afbrigði af eldri efnum.

Svo er þó ekki að mati Hæstaréttar. Og hann ræður.

Þessi afstaða Hæstaréttar hefur legið fyrir í um áratug, samkvæmt upplýsingum frá velferðarráðuneytinu, sem einnig er heilbrigðisráðuneytið.

Vandinn sem felst í því að ákvæði um bann við hvers kyns afleiðum heldur ekki fyrir dómi og að tilgreina verður hvert efni sérstaklega, hefur þó ekki verið leystur. Ráðuneytið hefur hingað til uppfært listann eftir þörfum og þeim upplýsingum sem það fær um ný efni, s.s. þegar hald er lagt á fíkniefni sem ekki hafa áður borist hingað en einnig er stuðst við upplýsingar frá fíkniefna- og afbrotamálaskrifstofu Sameinuðu þjóðanna (UNODC).

Einar Magnússon, lyfjamálastjóri velferðarráðuneytisins, segir að þróunin undanfarið eitt til tvö ár geri það að verkum að áríðandi sé að bregðast við. Síðastliðið ár hafi ráðuneytið og landlæknir verið með málefnið til rækilegrar skoðunar.

Ný reglugerð sé í smíðum og búist sé við að hún verði sett fljótlega eftir áramót. Með henni muni tugir nýrra fíkniefna bætast á bannlistann.

Þetta sé þó ekki varanleg lausn enda fjölgi nýjum fíkniefnum ört.

„Það eru hundruð þúsunda möguleikar á að búa til ný afbrigði af fíkniefnum,“ segir Einar.

Meðal þess sem verið sé að kanna er hvort breyta þurfi lögum til að gera afleiður fíkniefna ólögleg, án þess að þurfa að uppfæra reglugerðina í hvert sinn sem nýtt afbrigði birtist. Sá hafi raunar verið tilgangurinn með ákvæðinu frá 2001, en Hæstiréttur hafi því miður ekki talið að það stæðist.

Best væri ef hægt væri að tengja bannlistann við lista stærri ríkja eða alþjóðastofnana sem séu betur í stakk búin til að fylgjast með þróuninni og bæta nýjum efnum inn.

Við smíði reglugerðarinnar nú sé einkum horft til þess hvaða fíkniefni Danir og Norðmenn hafi bannað.

Þá sé verið að kanna hvort rétt sé að fella stera undir sömu reglur og ávana- og fíkniefni en ekki sé ljóst hvort hægt sé að gera það með reglugerðarbreytingu eða hvort breyta þurfi lögum.