Að segja en ekki þegja

Starfsmönnum sem bera titilinn upplýsingafulltrúi hefur fjölgað á undanförnum árum hjá ýmsum stofnunum sem kostaðar eru af almannafé. Í hverju ráðuneyti er upplýsinga- eða fjölmiðlafulltrúi, margar undirstofnanir ráðuneyta hafa ráðið til sín sérstakan upplýsingafulltrúa, Reykjavíkurborg er með miðlægan upplýsingastjóra en undir hann heyra níu manns í upplýsinga- og vefdeild sem starfar þvert á svið og skrifstofur borgarinnar. Kópavogsbær er með upplýsingafulltrúa sem og mörg af fyrirtækjum borgarinnar.

Samkvæmt upplýsingum frá ráðuneytum og Reykjavíkurborg var fyrst ráðið í starf upplýsingafulltrúa hjá Reykjavíkurborg 1987, hjá umhverfisráðuneyti hefur verið upplýsingafulltrúi frá 1992 en hjá öðrum ráðuneytum og undirstofnunum þeirra hafa upplýsingafulltrúar bæst við starfsliðið á undanförnum áratug eða svo.

Ber skylda til að upplýsa

Það er vel þekkt að í stórum fyrirtækjum séu starfandi upplýsingafulltrúar, sem hafa þann starfa að halda utan um allar upplýsingar sem birtar eru um fyrirtækið, innan þess og utan. Eðli málsins samkvæmt snýst starfið að miklu leyti um það að passa upp á að jákvæðar upplýsingar komist á framfæri en minni áhersla er jafnan á það hjá upplýsingafulltrúum að koma á framfæri við almenning fregnum sem eru minna jákvæðar fyrir viðkomandi fyrirtæki. Þannig reyna fyrirtæki að stýra umfjöllun um sín mál þannig að jákvæðu fréttirnar fái meira pláss en aðrar sem kunna að vera óþægilegar.

Þegar í hlut eiga sveitarfélög, ráðuneyti eða stofnanir hins opinbera lýtur þetta starf hins vegar öðrum lögmálum, því þessar stofnanir heyra undir upplýsingalög og á þeim hvílir lagaleg skylda til að upplýsa almenning og fjölmiðla.

„Upplýsingafulltrúum hefur fjölgað mikið á meðan fréttastofur hafa verið að skera niður. Þetta er ekki góð þróun,“ segir Valgerður Jóhannsdóttir aðjunkt við Háskóla Íslands og umsjónarmaður með námi í blaða- og fréttamennsku. Hún bendir á að hlutverk upplýsingafulltrúa fari ekki alltaf saman við hlutverk fjölmiðla.

„Með þessu er verið að stýra upplýsingaflæðinu því hlutverk upplýsingafulltrúa er fyrst og fremst að koma á framfæri sjónarmiðum vinnuveitandans á meðan hlutverk blaðamanns er að vera fulltrúi almennings, eða lesenda sinna og áhorfenda, og afla upplýsinga fyrir þá,“ segir Valgerður.

Fleiri í að stýra upplýsingum en afla þeirra?

Þróunin hér á landi er ekkert einsdæmi. Í Bretlandi hafa blaðamenn haft áhyggjur af fjölgun þeirra sem hafa þann starfa að stýra upplýsingum sem koma frá hinu opinbera á sama tíma og skorið er niður á ritstjórnum. Á dögunum fjallaði PressGazette, fréttavefur um málefni blaða- og fréttamanna, um þá staðreynd að hjá bresku ríkisstjórninni (central government) eru 1.500 manns starfandi sem upplýsingafulltrúar eða við upplýsingagjöf (communications staff). Rætt er við nokkra blaðamenn í frétt um málið. „Ég hafði ekki áttað mig á að svo fjölmennur her manna starfaði við það að neita að svara spurningum og vera óhjálpleg,“ er haft eftir Kevin Maguire, aðstoðarristjóra Daily Mirror. Blaðamaður Guardian bendir á að það styttist í að fleiri upplýsingafulltúrar en blaðamenn fylgist með því sem gerist í þinghúsinu.

Meðal blaðamanna hér á landi hefur í mörg ár farið fram umræða um það hvort fjölgun upplýsingafulltrúa þjóni þeim tilgangi að veita upplýsingar eða stýra þeim og jafnvel hindra upplýsingar.

„Við erum vön því hér að hafa nokkuð greiðan aðgang að ráðamönnum og þeim sem taka ákvarðanir. En þarna er kominn milliliður sem blaða- og fréttamönnum finnst stundum tefja störf þeirra. Á sama tíma er krafan um að birta fréttir sem fyrst er orðin enn ríkari, það er orðið stöðugt „deadline“ hjá blaða- og fréttamönnum. Þeir sem gegna stöðum almannatengla og upplýsingafulltrúa hafa sínar siðareglur og myndu aldrei skrifa upp á það að þeirra hlutverk sé beinlínis að fela upplýsingar. Hins vegar held ég að því verði ekki mótmælt að það sé reynsla blaðamanna að það sé reyndin of oft. Andinn í stjórnkerfinu, burtséð frá lagasetningunni, virðist því miður vera þannig að blaðamönnum sé ekki treystandi til að fá upplýsingar og meta sjálfir, heldur þurfi að matreiða þær ofan í þá,“ segir Valgerður.

Sú meginregla gildir nú hjá ráðuneytum og hjá borginni að öllum fyrirspurnum fjölmiðla skuli beint til upplýsingafulltrúa. Oftar en ekki hafa þeir þó takmarkaðar upplýsingar og þurfa því sjálfir að afla þeirra innan úr viðkomandi stofnun. „Þetta er þróun sem hefur verið alls staðar í löndunum í kringum okkur. Það hefur fjölgað mjög í þessari stétt. Stundum finnst manni þó að með þessu sé búið að búa til þröskuld eða millilið þar sem maður skilur ekki af hverju það er nauðsynlegt. Það er ekki alltaf verið að spyrja um hluti sem eru hápólitískir heldur bara vantar upplýsingar frá sérfræðingi á tilteknu sviði,“ segir Valgerður.

Almenningur telur upplýsingum leynt

Svo virðist sem upplifun almennings hér á landi sé sú að upplýsingum sé leynt. Það gefa niðurstöður rannsóknar Jóhönnu Gunnlaugsdóttur, dósents í bókasafns- og upplýsingafræði við Háskóla Íslands, til kynna. Í grein sinni í ritinu Samtíð undir heitinu Leyndarhyggja: viðhorf almennings til upplýsingagjafar stjórnvalda og stofnana kemur fram að helsta niðurstaða rannsóknarinnar, sem gerð var í mars árið 2012 og byggist á tilviljanaúrtaki úr þjóðskrá, sé að meginþorri svarenda taldi að upplýsingum sem vörðuðu almannahagsmuni væri leynt oft eða stundum. Hún rannsakaði afstöðu almennings til þess hvort upplýsingum væri leynt eða komið meðvitað á framfæri við almenning. Í ljós kom að 88% svarenda töldu að ráðuneytin leyndu almenning upplýsingum sem vörðuðu almannahagsmuni oft eða stundum. Að sama skapi töldu 78% svarenda að sveitarfélög leyndu borgarana upplýsingum. Í rannsókninni kom í ljós að 90% töldu að ríkisstjórnin leyndi upplýsingum (samsvarandi rannsókn hefur ekki verið gerð eftir að núverandi ríkisstjórn tók við). Meirihluti taldi einnig að undirstofnanir ráðuneyta leyndu upplýsingum.

Fjölgun upplýsingafulltrúa virðist ekki skila sér í auknu trausti almennings til þess að hið opinbera veiti upplýsingar.