Litla eyjan gríðarlega mikilvæg

Eins og flestir vita hófst heimsstyrjöldin síðari formlega hinn 3. september 1939 þegar Bretar lýstu yfir stríði við Þjóðverja sem höfðu tveimur dögum áður ráðist inn í Pólland. Undanfarinn hafði verið langur og stríðið lengi yfirvofandi. Á þessum tíma tilheyrði Ísland enn danska konungdæminu þrátt fyrir að hafa öðlast fullveldi 1. desember 1918. Konungur Danmerkur, Kristján X, var því þjóðhöfðingi Íslands og utanríkismál landsins í höndum danska þingsins. En 9. apríl 1940 hernámu Þjóðverjar Danmörku og við það rofnaði skyndilega sambandið milli Íslands og Danmerkur. Eftir stóðu Íslendingar óvaldaðir og fengu strax boð frá Bretlandi um að breski herinn tæki að sér að verja landið, gegn því að mega setja upp hernaðaraðstöðu á landinu. Þessu hafnaði ríkisstjórn Íslands og lýsti því yfir að þar sem Kristján X gæti ekki sinnt stjórnarskrárskyldum sínum sem þjóðhöfðingi myndu Alþingi og ríkisstjórn Íslands fara alfarið með málefni landsins hér eftir.

Hernæmu landið sem allra fyrst

En Bretar hættu ekki að hafa áhyggjur af Íslandi, þeir voru farnir að óttast að fyrst Þjóðverjar væru búnir að ná undir sig Danmörku myndu þeir fljótlega færa sig yfir til Íslands. Og þessi litla eyja var í raun ákaflega mikilvægur landfræðilegur punktur í hernaðaraðgerðum í Norður-Atlantshafi. Sú fylking sem næði yfirráðum þar stæði mun betur að vígi og næði yfirhöndinni á lífsnauðsynlegum siglingaleiðum milli austurs og vesturs. Með hverjum deginum sem leið, meðan bandamenn voru að tapa baráttunni við Þjóðverja í Noregi, urðu yfirmenn hjá flotamálaráðuneyti Bretlands sannfærðari um að nauðsynlegt væri að setja upp hernaðaraðstöðu á Íslandi. Winston Churchill, þáverandi flotamálaráðherra, taldi ekki óhætt að halda áfram að semja við íslensku ríkisstjórnina, því við það gætu Þjóðverjar fengið veður af áætlunum Breta og orðið fyrri til að ná Íslandsströndum. Hann kynnti því áætlun fyrir breska hermálaráðuneytinu um að Bretar hernæmu Ísland sem allra fyrst. Markmiðið var að ná Reykjavík á sitt vald hratt og örugglega, taka nokkra hernaðarlega mikilvæga staði og koma í veg fyrir að Þjóðverjar næðu að bregðast við hernáminu með mótspyrnu eða árás á landið. Þetta var 6. maí, áætlunin var samstundis samþykkt og sendiför landgönguliðsins undirbúin í miklum flýti, og illa. Í hernámsliðið völdust mikið til ungir og óreyndir hermenn, kynslóð ungra drengja sem alist höfðu upp í kreppunni í Englandi og höfðu fyrst og fremst skráð sig í herþjónustu til að fá reglulegar máltíðir. Þeir tilheyrðu samt virðulegri herdeild, Hinum konunglegu landgönguliðum (e. The Royal Marines), sem unnið hafði fræga sigra fyrr og síðar en þessi hópur var ekki sá glæsilegasti. Þeir sigldu frá Skotlandi 8. maí á tveimur beitiskipum, Berwick og Glasgow, í fylgd tundurspillanna Fortune og Fearless. Hernámsliðið taldi ekki nema tæplega 800 manns, með fjórar hríðskotabyssur, tvær fjallabyssur, fá og léleg landakort af Íslandi, mótorhjól og reiðhjól. Margir mannanna höfðu ekki fengið fulla þjálfun og fór hún því fram í skipunum á leiðinni, dæmi voru um að einhverjir hermannanna hefðu handleikið byssur í fyrsta sinn á siglingunni til Íslands.

Margir illa haldnir af sjóveiki

Aðfaranótt föstudagsins 10. maí 1940 var svefn margra Reykvíkinga truflaður af flugvélardrunum, en Walrus-flugbáturinn sem Bretar höfðu sent á loft til að fylgjast með skipaferðum við Ísland hafði í slysni flogið beint yfir bæinn. Í dagrenningu sáu þeir Reykvíkingar sem voru vakandi fjögur herskip sigla inn á Reykjavíkurhöfn og eflaust hefur farið um marga því þeir gátu allt eins átt von á að þarna væru Þjóðverjar mættir. Beitiskipin voru of stór til að geta lagst að bryggju því höfnin var ekki eins djúp þá og hún er nú, svo tundurspillarnir selfluttu hernámsliðið í land. Fyrstu landgönguliðarnir stigu á land um klukkan fimm um morguninn en „hernámið“ gekk frekar hægt fyrir sig. Ungu hermennirnir voru óvanir að sigla um Norðursjó og voru margir hverjir illa haldnir af sjóveiki.

Slæðingur af fólki hafði safnast saman við höfnina; sjómenn, leigubílstjórar, Hafnarstrætisrónarnir og nokkur skemmtanaglöð ungmenni. Einnig nokkrir lögreglumenn og ræðismaður Breta, sem bað íslenska lögregluþjóna að bægja áhorfendum frá svo landgönguliðið kæmist greiðlega í land. Og ekki stóð á því, íslensk lögregla hjálpaði þannig til við innrásina. Einu mótbárurnar voru stöku hróp og köll og hnefasteytingar úr áhorfendahópnum. Einn ungur maður sem hafði verið að skemmta sér fram á nótt þreif riffil af landgönguliða, tróð sígarettunni sinni ofan í hlaupið og kallaði yfir Íslendingahópinn: „Eigum við ekki að stöðva þessa vitleysu?“ en fékk lítil viðbrögð og henti vopninu aftur til hermannsins, sem var víst nokkuð skelfdur á svipinn.

Handtóku alla Þjóðverja

Hernaðarlega mikilvægir staðir voru lögreglustöðin, pósthúsið og Landsímahúsið, til að taka Reykjavík „úr sambandi“ og koma í veg fyrir að fréttir af hernaðaraðgerðum spyrðust út og minnka þannig líkurnar á mótspyrnu. Hernámsliðið lokaði leiðum út úr borginni en þar sem þeir voru ekki vel tækjum búnir urðu hermenn hans hátignar að reiða sig á Íslendinga og notuðu bæði leigubíla frá BSÍ og flutningabíla frá Þrótti. Og þeir hermenn sem fóru austur fyrir fjall, til að taka flugvöllinn á Kaldaðarnesi yfir, fóru allir með leigubílum frá leigubílastöðinni Steindóri.

Einnig fóru Bretarnir um bæinn og handtóku alla Þjóðverja sem þeir fundu, þar á meðal ræðismann Þýskalands, Werner Gerlach, og voru fangarnir sendir út í beitiskipin sem sigldu á brott skömmu síðar. Hernámsliðið hreiðraði um sig í skólum í miðbænum og sló upp tjaldbúðum á melunum þar sem Háskóli Íslands stendur nú. Þannig leið fyrsti dagur hernámsins á Íslandi nokkuð átakalaust en vera hermannanna átti eftir að setja mark sitt á íslenskt samfélag næstu árin.

Hermenn marsera upp Suðurgötuna. Ungir drengir á hjólum fylgjast með gangi mála.