Stysta leiðin milli byggða

Ormurinn hlykkjast um sléttuna, vegur sem liggur milli hóla, dala og hálsa. Nú erum við á hálendi Íslands; Kjalvegi. Frá Gullfossi í Biskupstungum og að fremstu bæjum í Blöndudal í Austur-Húnavatnssýslu eru 165 kílómetrar og yfir sumartímann er flestum sæmilega útbúnum bílum fært um Kjalveg. Tökum nú á rás!

Úr eldgosum aldanna

Hinn eiginlegi Kjölur er 30 kílómetra breiður fjallasalur í 600 metra hæð milli Langjökuls og Hofsjökuls. Samkvæmt landmælingum eru þessar slóðir nærri sjálfri miðju Íslands. Þarna er og veröld í deiglu og öll sýnishorn jarðfræðinnar má finna, rispaðar ísaldarklappir, hraunbreiður og öskulög úr eldgosum aldanna. Víða sprettur fram vatn, bæði heitt og kalt, og líf dýra og fugla á Kili og öðrum nærliggjandi slóðum er fjölbreytt. Sama gildir um gróður. Því eru góðar ástæður til að fara um Kjöl, sem er fær langt fram í september.

„Beisklegur aldurtili“

Þegar ekið er inn á Kjalveg eru Jarlhettur, fjallstindarnir við suðaustanverðan Langjökul, áberandi í landslaginu. Beint framundan er Bláfell, þar sem er vegur um bratt klif upp á háls sem er kenndur við fjallið. Á hálsunum er heljarstór keila sem eftirtekt vekur. Þannig vildi til endur fyrir löngu að bóndi úr Biskupstungum skildi þar eftir stígvél sitt sem fergt var með hnullungi. Næsti ferðalangur lagði aðra steinvölu í púkkið og svo einn af öðrum svo hefur þarna myndast hrúga, sem sífellt hækkar.

Keilan á Bláfellshálsi er eitt margra kennileita á leiðinni yfir Kjöl sem til eru sögur um. Í Kjalhrauni er hinn frægi Beinhóll, þar sem Reynisstaðabræður úr Skagafirði með fylgdarmönnum sínum urðu úti árið 1780 þegar þeir ráku norður yfir heiðar sauðfé sem þeir höfðu keypt syðra. Hvað raunverulega gerðist við Beinhól fyrir 225 árum og hver var, eins og Jón Helgason orti „beisklegur aldurtili“ manna þar hefur alltaf verið óráðin gáta og leysist varla úr þessu.

Atburður þessi varð til þess að ferðir milli landsfjórðunga yfir Kjöl lögðust að mestu af. Margt í málinu þótti tæplega af þessum heimi, rétt eins og margir telja að reimt sé í sæluhúsi Ferðafélag Íslands við Hvítárnes. Slíkt mun þó fjarstæða, en sagan er þó enda góð.

Kvika á Hveravöllum

Úr Hvítárnesi blasir við stálið þar sem Langjökull fellur fram í Hagavatn. Innar sést Hofsjökull og hvarvetna blasa Kerlingafjöll við, fjallaklasinn fallegi með öllum sínum tindum, hnjúkum, hvilftum, dölum og fönnum. Á fjöllunum á síðustu árum hefur verið byggð upp góð aðstaða fyrir ferðafólk, enda margt að sjá þar.

Norðan vatnaskila og í Húnavatnssýslu eru Hveravellir, sem bera nafn með rentu. Áberandi þar er Öskurhólhver vegna druna og blísturshljóða. Sá er enn virkur sem hvellandi bjalla og raunar er hverasvæðið allt stöðug kvika og breytist reglulega. Þá eru á Hveravöllum enn minjar um Fjalla-Eyvind og Höllu sem þar höfðust við í útlegð sinni seint á 18. öld. Annars hefur mörgu verið breytt og annað bætt á Hveravöllum síðustu árin, stígar verið markaðir, gistiaðstaða bætt og nýlega var opnaður veitingastaður.

Ekki fljótfarið

Norðan Hveravalla er leiðin greið. Að stórum hluta er ekið á sandflákum og þar er í vegkanti skilti sem vísar á Stórasand, sem er norðan Langjökuls. Á sínum tíma var stundum rætt að stytta mætti leiðina milli landshluta með því að leggja þar veg, það er úr uppsveitum Borgarfjarðar í Skagafjarðardali.

Hugmyndin um Stórasandsveg náði aldrei flugi, en meira hefur verið rætt um heilsársveg yfir Kjöl. Þar er ágætur áfangi, því stór hluti leiðarinnar milli Hveravalla og niður í Blöndudal er uppbyggður vegur sem Landsvirkjun lét útbúa vegna virkjunar Blöndu fyrir um þrjátíu árum. Því er leiðin greið niður í Blöndudal, en sleppir Kjalvegi sem stysta en þó alls ekki fljótfarnasta leiðin milli byggða sunnanlands og nyrðra.

Ósnortin náttúra er auðlegð 

„Yfir sumartímann er jöfn og stöðug umferð yfir Kjöl og lítill munur á fjölda þeirra bíla sem koma úr suðri eða fara héðan að norðan. Eða þannig blasir þetta við mér, séð héðan úr eldhúsglugganum,“ segir Birgitta H. Halldórsdóttir á Syðri-Löngumýri í Blöndudal. Best er Birgitta þekkt fyrir skáldsögur sínar, þó ritstörfin séu aðeins aukageta frá daglegum störfum þeirra Sigurðar Inga Guðmundssonar, eiginmanns hennar, sem reka blandað bú á Löngumýri. Eru til dæmis með allmikið af sauðfé sem rekið er í fjallhaga sem ná inn að Hveravöllum.

„Ég reyni að komast upp á heiðar mjög reglulega. Hveravellir eru staður sem gefur mér ótrúlega mikla orku, þetta er eins konar hugleiðsla. Margir eiga í vitund sinni staði sem búa yfir svona krafti,“ segir Birgitta sem hefur fylgst af áhuga með umræðum um gerð heilsársvegar yfir Kjöl en slíkar hugmyndir koma upp reglulega. „Ég vil vissulega ekki útiloka neitt í þessu sambandi. Hins vegar þurfum við að skoða hlutina í stóru samhengi, því mikil auðlegð felst í því að halda náttúrunni ósnortinni svo sem því að ekki sé lögð hraðbraut yfir hálendið.“

Óteljandi hestaferðir 

„Kjölur hefur sjaldan verið jafn gróðursæll og í sumar. Litirnir í landinu eru einstaklega fallegir. Síðustu sumur hefur verið þurrt á hálendinu en nú eftir snjóþungan vetur er raki í jarðvegi og þá blómstrar allt. Blóðbergið grípur alltaf augað en annars er flóran á þessum slóðum mjög fjölbreytt,“ segir Gústaf Loftsson frá Myrkholti í Biskupstungum.

Gústaf og Jónína Lóa Kristjánsdóttir kona hans voru í hestaferð á Kili með vinafólki þegar blaðamaður Morgunblaðsins hitti þau á dögunum. Hópurinn var þá við Gíslaskála í Svartárbotnum skammt norðan Kerlingafjallaafleggara. Úr Tungunum og yfir hálendið niður í Mælifellsdal í Skagafirði voru fimm dagleiðir. „Hestaferðir mínar um þetta svæði eru óteljandi. Skemmtilegust finnst mér leiðin um Kjalhraun, það er frá Gíslaskála að Hveravöllum. Þar er farið um úfið hraun og viðkoma höfð á áhugaverðum stöðum, svo sem við Grettishelli og Beinhól,“ segir Gústaf. Bætir við að einu megi þó gilda hvar borið sé niður á þessari leið, alltaf beri eitthvað áhugavert fyrir augu.