Skjálftavirkni aldrei mælst meiri

„Við vitum ekki til þess að svona skjálftar hafi verið að finnast áður og það segir okkur að þetta ástand er mjög óvenjulegt,“ segir Kristín Jónsdóttir, hópstjóri náttúruvárvöktunar á Veðurstofu Íslands, í samtali við Morgunblaðið.

Eitt stærsta eldfjall landsins, Öræfajökull, hefur frá áramótum 2016-2017 þanist út og eru engin merki um að hægi á þenslunni. Þess í stað eru vísbendingar um að hraði þenslunnar, sem endurspeglar að líkindum hraða innflæðis kviku í eldstöðina, hafi aukist nokkuð frá því í sumar.

Jarðskjálftavirkni í ár hefur, samkvæmt upplýsingum frá Veðurstofu Íslands, aldrei verið meiri síðan mælingar hófust og hefur hún heldur aukist frá því í sumar. Þeir skjálftar sem mælst hafa í haust eru stærri og orkumeiri, á bilinu um 1,5 til 3 af stærð, og raða þeir sér helst á öskjurimann. Það þykir benda til hreyfinga á hringsprungum á jaðri öskjunnar. Samtúlkun mælinga á stöðunni í dag bendir til að kvikusöfnun sé á um 3-8 kílómetra dýpi, en hún byggir upp þrýsting inni í fjallinu og veldur þenslu og jarðskjálftavirkni á hringlaga öskjusprungum. Er virkni Öræfajökuls sögð dæmigerð fyrir eldfjöll sem búa sig undir eldgos.

Það er tilkomumikil sýn sem blasir við þegar flogið er yfir Öræfajökul, eitt stærsta eldfjall landsins. Á þessari mynd sem tekin var nýlega má m.a. sjá öskju og gíg fjallsins. Ljósmynd/Tómas Guðbjartsson

Eldgosin árin 1362 og 1727

Kristín segir ómögulegt nú að spá fyrir um þróun mála með vissu. „Við sjáum meiri virkni núna, en hvernig þetta mun þróast veit enginn. Það þarf hins vegar að taka þau merki sem eldstöðin sýnir núna mjög alvarlega,“ segir hún og bætir við að virknin geti vissulega hætt áður en til goss kemur í Öræfajökli.

Eldstöðin gýs að meðaltali á 500 til 1.000 ára fresti og er gosefnaframleiðsla lítil í samanburði við mikilvirkustu eldstöðvakerfi Íslands. Tvö stór gos hafa orðið í Öræfajökli á sögulegum tíma, árið 1362 og 1727. Gosið 1362 er sagt öflugasta sprengigos á Íslandi síðan land byggðist. „Þetta gos eyddi Litlahéraði, en svo nefndist sveitin sem þá náði yfir láglendið vestan og suðvestan Öræfajökuls með a.m.k. 40 bæjum. Talið er að 250-400 manns kunni að hafa farist í þessu gosi, þ.e. flestir eða allir íbúar Litlahéraðs. Ekki er vitað með vissu, en sennilegast er að jökulhlaup, firnamikið og öflugt gjóskufall og heit gjóskuflóð hafi í sameiningu orðið fólki að fjörtjóni,“ segir í skýrslunni Jökulhlaup í Öræfum og Markarfljóti vegna eldgosa undir jökli sem kom út árið 2016 og var samstarfsverkefni Veðurstofu Íslands, Jarðvísindastofnunar Háskóla Íslands og Almannavarnadeildar ríkislögreglustjóra.

Seinna gosið hófst að morgni 4. ágúst 1727. „Miðað við stærð og útbreiðslu gjóskulagsins var þetta meðalstórt gos og því miklu minna en stórgosið 1362,“ segir í skýrslunni, en hlaupin sem fylgdu gosinu 1362 eru talin hafa náð rennsli af stærðargráðunni 100.000 rúmmetrar á sekúndu. Hlaupin sem komu 1727 voru að líkindum ekki meira en um helmingur af því í hámarki.

Sterkir skjálftar fyrir gos

Vísindamenn telja líklegast að búast megi við sterkum jarðskjálftum skömmu áður en eldgos hefst í Öræfajökli. „Skömmu áður en eldstöðvar fara af stað hefjast yfirleitt mikil læti. Við erum með mjög næmt mælikerfi á þessu svæði og því munu svona hreyfingar ekki fara framhjá okkur,“ segir Kristín, en í fyrrgreindri skýrslu er greint frá forboða gossins 1727.

„Gosið hófst að morgni 4. ágúst en verulegir jarðskjálftar voru daginn áður, 3. ágúst, sem var sunnudagur. Við messu á Sandfelli skalf kirkjan og hræðsla greip um sig meðal kirkjugesta. Vatn kom fram sem nokkur hlaup, það fyrsta skömmu eftir kl. 9 um morguninn. Mikill hávaði, engu minni en þrumur, var áður en hlaupið kom fram. Sennilega stafaði þessi hávaði af boðaföllum vatnsins og uppbroti íssins þar sem hlaupið æddi niður jökulinn,“ segir þar, en gera má ráð fyrir að framrásartími hlaupa verði í öllum tilvikum stuttur, eða að lágmarki 20 til 30 mínútur frá upphafi goss þar til hlaup nær að Þjóðvegi 1.

Nánari umfjöllun og viðtöl við íbúa í Öræfum má finna í Morgunblaðinu í dag.