Grátlegar skemmdir á landinu

„Það er grátlegt að sjá þessar skemmdir á landinu. Þær eru mannanna verk. Svona landnýting ber ekki vott um samfélagslega ábyrgð,“ segir Jóhann Kristjánsson, áhugamaður um landgræðslu.

Hann hefur tekið land við Þórisjökul í fóstur og er að græða það upp til að halda því sem eftir er af jarðveginum. Hann telur að ofbeit sauðfjár fyrr á árum sé upphafleg orsök þeirra náttúruhamfara sem orðið hafa á svæðinu og svo hafi náttúruöflin tekið við og lokið verkinu með vatnsrofi og jarðvegsfoki.

Landið sem Jóhann vinnur að því að græða upp í sjálfboðavinnu er á milli Stóra-Björnsfells við Þórisjökul og fjallsins Skjaldbreiðar, í rúmlega 400 metra hæð yfir sjávarmáli. Það eru ásar sem nefndir eru Fífilbrekkur og Fífilvellir neðan þeirra en þar munu hafa verið grónir valllendisvellir. Tilheyrir þetta svæði afrétti Grímsnesinga og er nú skilgreint sem þjóðlenda.

Þetta var eitt af grösugustu svæðum hálendisins fyrr á öldum en var orðið að örfoka melum og ljót rofabörð voru það eina sem eftir var af Fífilbrekkum þegar Jóhann fór að vinna að landgræðslu þar fyrir um áratug.

Taumlaus ofbeit

Jóhann segir að þetta svæði hafi verið ósnortið af skepnum og mannfólki öldum saman og smám saman byggt upp gróðurþekju. Rekur hann öfugþróunina til síðari hluta 19. aldar þegar sauðasalan til Bretlands hófst. Sauðagullið sem bændur fengu fyrir að selja fé á fæti hafi verið fyrstu beinhörðu peningarnir sem sveitafólkið fékk. Bændur hafi farið að fjölga fé og nýta beitarlönd á hálendinu sem reynslan sýni að gróðurinn hafi ekki þolað. „Þetta voru uppgrip. Þeir gátu keypt byggingarefni frá útlöndum fyrir þessa fjármuni og aðrar vörur hjá kaupmönnum.“ Þegar Bretar bönnuðu innflutning á lifandi fé hafi tekið við útflutningur á söltuðu kjöti í tunnum og ofbeitin haldið áfram.

Moldin fýkur af Fífilvöllum í þurrkum og roki, eins og algengtvar í vor. Moldarhalinn getur verið einhverjir kílómetrar að lengd. mbl.is/Helgi Bjarnason

„Menn fóru offari. Þetta var taumlaus ofbeit og grátlegt að menn skyldu ekki draga úr sauðfjárrækt til að hlífa landinu. Staðan er litlu betri núna. Bændur framleiða tvöfalt meira kindakjöt en við borðum. Af hverju er fólk að beita örfoka land þegar við höfum ekkert við afurðirnar að gera? Það eru skattgreiðendur og neytendur sem greiða kostnaðinn,“ segir Jóhann. Hann segir að margir afréttir séu ofbeittir. Bendir á að rofabörð séu skýr merki um ranga landnýtingu en Íslendingar eigi Evrópumetið í rofabörðum. Það segi sína sögu.

Jóhann hvetur til hugarfarsbreytingar hjá stjórnvöldum. Ekki þurfi að hvetja almenning. Fólk sé almennt jákvætt gagnvart því að halda í þann jarðveg sem eftir er. „Stjórnvöld þurfa að ákveða hvaða svæði eru hæf til beitar og hvaða svæði þarf að friða. Við eigum heimsins bestu sérfræðinga á þessu sviði en ekki er hlustað á þá. Aðrir hagsmunahópar eru öflugri.“ Segist Jóhann vita vel að dýrt sé að girða svæði af. Ef það gangi ekki megi ráða menn í vinnu við það að halda fé frá ofbeittu svæðunum, ef aðgangur er að betra landi í nágrenninu.

Þegar féð hafði gengið of nærri gróðrinum í Fífilbrekkum tóku roföflin við, að mati Jóhanns. Vatnið gróf brekkurnar í sundur og fleytti moldinni niður á vellina þar sem hún þornaði og fauk í burtu með vindinum. Eftir sitja rofabörð í Fífilbrekkum þar sem grænir ásar voru í aldir og rofið heldur áfram. Telur Jóhann að milljónir tonna af jarðvegi hafi fokið burt af þessu svæði.

„Mikil verðmæti eru í moldinni hér í 400-500 metra hæð. Hún er eins og þerripappír. Hún tekur við rigningarvatni og leysingavatni úr úr fjöllunum og heldur í sér yfir sumarið. Eftir að jarðvegurinn er farinn er enginn þerripappír eftir og ekkert sem stöðvar vatnið,“ segir Jóhann.