Algengi sortuæxla eykst hraðast allra krabbameina

Eftir Jóhönnu Ingvarsdóttur join@mbl.is
Nýgengi húðkrabbameina, sér í lagi sortuæxla, hefur aukist hratt hérlendis á undanförnum áratugum og er nú með því hæsta sem gerist í heiminum. Að meðaltali greinast fimmtíu manns á ári með sortuæxli í húð, jafnmargir með önnur húðæxli og um 170 manns með svonefnd grunnfrumuæxli í húð. Tíðni húðæxla hefur tvöfaldast á síðustu tíu árum og mest er aukningin hjá ungum konum. Sortuæxlum hefur fjölgað mest, en þau eru alvarlegasta tegund húðkrabbameina og algengasta krabbameinið hjá konum á aldrinum 15-34 ára.

}

Fyrirbyggjandi aðgerðir

Til að draga úr tíðni húðkrabbameina og dauðsföllum af þeirra völdum er talið árangursríkast að beita fyrirbyggjandi aðgerðum og að greina meinin snemma auk þess að veita fræðslu til almennings og áhættuhópa, að sögn Bárðar Sigurgeirssonar, húðsjúkdómalæknis.

Húðkrabbamein eru algengari í fólki sem er ljóst á hörund og er með blá, grá eða græn augu, vegna þess að það er síður varið frá náttúrunnar hendi gegn skaðlegum áhrifum útfjólublárrar geislunar. Einstaklingum, sem hafa sólbrunnið illa undir 20 ára aldri, er frekar hætt við að fá sortuæxli síðar á ævinni. Þeir, sem hafa óreglulega fæðingarbletti, sérstaklega ef sortuæxli eru í ættinni, fá fremur sortuæxli en aðrir. "Almenn fyrirbyggjandi ráð fela í sér að forðast sólbruna, klæða af sér sólina, nota sólarvörn, vera ekki í sólskini um miðjan daginn og síðast en ekki síst að nota ekki ljósabekki. Þrátt fyrir að sterk rök séu gegn sólböðum bendir flest til þess að brúnn húðlitur sé í tísku. Könnun, sem framkvæmd var hérlendis, bendir til að áhættuhegðun hér sé algeng og því má segja að fræðslan hafi ekki skilað sér nógu vel. Áberandi er að flestir hafa brunnið í sólinni og að regluleg notkun sólarvarnarkrema er ekki almenn. Sérstaklega virðist sem sólbruni barna og unglinga hafi í för með sér meiri hættu á myndun sortuæxla, en slík hegðun síðar á ævinni. Það er því afar mikilvægt að huga vel að sólarvörnum barna og unglinga."

Ljósabekkir áhyggjuefni

Hérlendis er það sérstakt áhyggjuefni, að sögn Bárðar, hve ljósabekkjanotkun virðist algeng hjá börnum og unglingum og mun algengara er að konur fari í ljós en karlar og þá fremur yngri konur en þær eldri. Þó ber að fagna því að ljósabekkir hafa verið fjarlægðir úr opinberum stofnunum svo sem sundstöðum og íþróttamannvirkjum enda undarlegt að staðir, sem eiga að bæta heilbrigði manna, selji aðgang að ljósabekkjum, sem geta valdið húðkrabbameini.

Útfjólubláu ljósi má skipta í stutta UVB-geisla, sem valda sólbruna, og langa UVA-geisla, sem bæla ónæmiskerfið og valda hrukkumyndun.

Ljósabekkir gefa frá sér nánast eingöngu UVA-geisla. Í fyrstu voru eingöngu UVB-geislar tengdir húðkrabbameini, en seinni tíma rannsóknir hafa einnig sýnt sterk tengsl við UVA-geisla, segir Bárður.

"Fyrstu sólarvarnirnar veittu eingöngu vörn gegn UVB-geislun og bruna og gátu þannig aukið UVA-geislamengun þeirra sem notuðu sólarvarnarkrem. Flestar sólarvarnir í dag veita vörn gegn bæði UVA- og UVB-geislum, en sólarvarnarstuðullinn segir eingöngu til um vörn gegn UVB-geislum og mælir í raun og veru hve miklu lengri tíma það tekur að mynda roða í húð með sólarvarnarkremi samanborið við ómeðhöndlaða húð. Er þá miðað við að borið sé nokkuð þykkt lag á húðina. Rannsóknir hafa sýnt að flestir bera of þunnt lag á húðina og nota sólarvörnina með röngu hugarfari, til að lengja tímann sem hægt er að vera í sól án þess að brenna. Þetta kann að leiða til óhóflega mikillar UVA-geislunar, en rétt notkun sólarvarnarkrema á ekki að leiða til aukins tíma í beinu sólskini."

Lífshorfurnar góðar

Sortuæxli er hættulegast allra húðkrabbameina, en sé það fjarlægt snemma, þegar það hefur aðeins vaxið grunnt í húðina, er það þó oftast læknanlegt. Sortuæxli er oftast dökkt að lit enda á það uppruna sinn í frumum húðarinnar sem framleiða litkornin. Sortuæxlin eru oft mislit, ljósbrún eða dekkri, jafnvel svört og geta myndast á eðlilegri húð eða slímhúð, eða í eða við fæðingarblett.

Æxli þessi hafa ríka tilhneigingu til að dreifa sér til ýmissa líffæra, sem gerir það að verkum að mun erfiðara verður að lækna krabbameinið ef það greinist seint. Þess vegna er mikilvægt að fylgjast með fæðingarblettum og breytingum sem á þeim verða.

Sortuæxli eru oft ósamhverf, það er annar helmingurinn er ekki spegilmynd hins. Jaðrar sortuæxla eru gjarnan skörðóttir og oft ógreinilegir og þau eru oft mislit. Önnur sjaldgæfari einkenni sortuæxla eru breytingar á yfirborði þeirra, t.d. með upphleyptu svæði eða sári, dreifingu litar í húðinni umhverfis æxlin eða óeðlileg tilfinning í þeim. Rétt er að leita læknis ef vart verður breytinga í fæðingarblettum. Að sögn Bárðar hafa lífshorfur sjúklinga með sortuæxli batnað mikið og geta langflestir þeirra, sem greinast snemma, vænst þess að ná fullum bata. Tölur sýna að 90% þeirra, sem greinast með sortuæxli, eru á lífi fimm árum síðar.