Tækni & vísindi | mbl | 2.3.2015 | 12:00 | Uppfært 16:01

Bráðþroska vetrarbraut í ungum alheimi

Vetrarbrautarþyrpingin Abell 1689. Gríðarlegur massi vetrarbrautanna sveigir ljós sem kemur frá fjarlægari fyrirbærum og gerir þau sýnileg. Vetrarbrautin A1689-zD1 er merkt með kassa á myndinni er er svo dauf að hún er vart greinanleg á myndinni sem tekin var með Hubble-geimsjónaukanum. NASA/ESA

Stjörnufræðingar hafa í fyrsta sinn gert mælingar á ryki í einni fjarlægustu vetrarbraut sem rannsökuð hefur verið. Menn áttu von á að hún líktist nýmynduðu kerfi og væri snauð að þungefnum. Þess í stað reyndist hún þungefnarík og rykug eins og Vetrarbrautin okkar.

Vetrarbrautin umrædda kallast A1689-zD1. Hún er aðeins sjáanleg vegna þess að vetrarbrautaþyrpingin Abell 1689 myndar svokallaða þyngdarlinsu milli okkar og vetrarbrautarinnar sem magnar birtu hennar nífalt. Án þyngdarlinsunnar yrði birta vetrarbrautarinnar fjarlægu of dauf til þess að hún sæist, að því er kemur fram í frétt á vef evrópsku stjörnustöðvarinnar á Suðurhveli ESO.

A1689-zD1 birtist okkur í alheiminum þegar hann var aðeins um 700 milljón ára — um fimm prósent af aldri alheimsins í dag. Hún er mun efnisminni og daufari en ýmis önnur fyrirbæri sem hafa verið rannsökuð frá þessu skeiði í árdaga alheimsins og þar af leiðandi dæmigerð vetrarbraut á þessum tíma.

Þungu frumefnin verða til í iðrum stjarna

A1689-zD1 sést á tímabili í sögu alheimsins sem kallast endurjónunarskeiðið. Á því skeiði brugðu fyrstu stjörnurnar birtu á víðfeðman og gegnsæjan alheiminn í fyrsta sinn og bundu um leið enda á tíma stöðnunar sem kallast myrku aldirnar. Vetrarbrautin kom stjörnufræðingum á óvart því búist var við að hún líktist nýmynduðu kerfi en þess í stað var hún þungefnarík og rykug.

Í stjarnvísindum eru öll efni þyngri en vetni og helíum skilgreind sem málmar. Þungu frumefnin verða til í iðrum stjarna og dreifast um geiminn þegar þær deyja. Þetta ferli þarf að endurtaka sig ítrekað í seinni kynslóðum stjarna svo þung frumefni eins og kolefni, súrefni og nitur verði til í miklu magni.

Niðurstöðurnar benda til þess að A1689-zD1 hafi verið að framleiða stjörnur á stöðugum en fremur hóflegum hraða frá því um 560 milljón árum eftir Miklahvell, eða hafi gengið í gegnum snögga og gríðarmikla stjörnumyndunarhrinu sem síðan fjaraði út.

Frétt á vef ESO á íslensku