Tækni & vísindi | AFP | 13.10.2020 | 12:15

Siðlaust og hættulegt

Alþjóðaheilbrigðismálastofnunin (WHO) varar við því að stjórnvöld heimili kórónuveirufaraldrinum að geisa í þeirri von að hjarðónæmi myndist. Framkvæmdastjóri WHO, Tedros Adhanom Ghebreyesus, segir slíkar hugmyndir siðlausar.

Hjarðónæmi er hugtak sem nær yfir ónæmi fyrir veirum í þjóðfélögum og myndast oftast með bólusetningum. Það er hversu hátt hlutfall íbúanna er komið með ónæmi fyrir veirunni. Að ákveðinn þröskuldur hafi náðst með bólusetningum segir Tedros.

Nefndi hann mislinga sem dæmi á blaðamannafundi í gær en talið er að ef 95% landsmanna er bólusettur þá séu þau 5% sem eftir standa varin gegn veirunni. Hvað varðar bólusótt er þröskuldurinn miðaður við 80%. „Hjarðónæmi er náð með því að verja fólk fyrir veirum. Ekki með því að gera það útsett fyrir þeim,“ segir Tedros.

Aldrei í sögu lýðheilsumarkmiða hefur hjarðónæmi verið notað sem herbragð í vörn við farsótt, segir hann. Yfir ein milljón jarðarbúa er látin og yfir 37,5 milljónir hafa smitast af Covid-19 frá því veiran greindist fyrst í fólki í desember í fyrra.

„Að treysta á að hjarðónæmi myndist á náttúrulegan hátt væri bæði vísindalega og siðferðilega vafasamt úrræði. Að leyfa hættulegri veiru, sem við skiljum ekki fyllilega, að geisa er einfaldlega siðlaust. Það er ekki í boði,“ segir Tedros sem bendir á að ekki sé útilokað að fólk geti smitast oftar en einu sinni af Covid-19.

Hjarðónæmi ekki eini þátturinn sem stýrir smitstuðli

Jón Magnús Jóhannesson læknir segir svo um hjarðónæmi á Vísindavef Háskóla Íslands: Faraldur smitsjúkdóms er þegar smitsjúkdómur verður algengari í samfélagi miðað við það sem búast má við hverju sinni. Heimsfaraldur er síðan þegar slíkur faraldur hefur náð sjálfstæðri útbreiðslu um allan heim. Sýklar sem liggja að baki faröldrum geta dreifst með ýmsum leiðum - með dropum, úða, hægðum, blóði og meðal annars moskítóflugum. Að sama skapi er misjafnt hvernig líkaminn bregst við útsetningu fyrir sýkli; oftast nær myndar maðurinn ónæmi fyrir smitsjúkdómi, þannig að ef við smitumst aftur af sýklinum þekkir ónæmiskerfið sýkilinn og kemur í veg fyrir þróun sjúkdóms. Það er hins vegar breytilegt hvers konar ónæmi myndast hverju sinni, hversu skilvirkt það er og hversu lengi það varir. Þannig varir ónæmi fyrir vissum sýklum, til dæmis nóróveiru sem veldur faröldrum niðurgangspesta, aðeins í stuttan tíma og geta endursýkingar orðið oft yfir ævina.

Hjarðónæmi (e. herd immunity) er hugtak sem endurspeglar dreifingu ónæmis fyrir vissum sýkli í tilteknu samfélagi. Hjarðónæmi getur þróast í kjölfar sýkinga eða bólusetninga, og er oftast skilgreint eftir því hversu stórt hlutfall samfélags býr yfir tilteknu ónæmi. Með vaxandi hjarðónæmi verður um leið erfiðara fyrir faraldur að spretta upp og herja á tiltekið samfélag.

Hjarðónæmisþröskuldur (e. herd immunity threshold) er það magn hjarðónæmis þar sem smitsjúkdómur nær ekki að mynda nýjan faraldur innan samfélags. Það fer eftir smithæfni (e. infectivity), smitleiðum og öðrum flóknum samfélagsþáttum hversu hár þessi þröskuldur er. Smithæfni er gjarnan metin með því að skoða ákveðinn smitstuðul (e. reproduction number): hversu marga mun einn einstaklingur ná að smita á meðan hann er smitandi - því hærri sem stuðullinn er, því meiri er smithættan.

Mislingar eru klassískt dæmi í þessari umræðu og sá smitsjúkdómur sem mest hefur verið rannsakaður að þessu leyti. Mislingar eru veirusýking af völdum mislingaveiru og er á meðal mest smitandi sjúkdóma á heimsvísu, með mjög háan smitstuðul. Við búum sem betur fer yfir sérlega góðu bóluefni gegn mislingum, sem gefið er ásamt bóluefnum gegn hettusótt og rauðum hundum.

Hins vegar, vegna mikillar smithæfni mislingaveirunnar er hjarðónæmisþröskuldurinn mjög hár, gjarnan metinn í kringum 90%, sem er með því hæsta í heimi smitsjúkdóma. Þannig þurfa 90% einstaklinga að vera bólusettir (gróft metið) svo að mislingafaraldur geti ekki hafist á ný. Að sama skapi útskýrir það af hverju mislingafaraldrar, af öllum smitsjúkdómum sem koma má í veg fyrir með bólusetningum, spretta upp í löndum þar sem áður var talið að búið væri að útrýma sjúkdómnum. Með minnkandi þátttöku í bólusetningum, hvort sem það er í litlum samfélögum eða stærri, minnkar hjarðónæmi gegn mislingum með tilheyrandi hættu á nýjum faröldrum.

Þessi umræða er mikilvæg til að skilja síðan betur hið gagnstæða: hvernig hjarðónæmi getur stöðvað faraldur. Til einföldunar er best að hugsa um þetta út frá smitstuðlinum - faraldur fer minnkandi um leið og smitstuðullinn er komin niður fyrir 1 (það er hver sýktur einstaklingur, að meðaltali, sýkir minna en einn einstakling). Hver sýkill hefur ákveðinn grunnsmitstuðul - smitstuðull þegar allir eru næmir og engin inngrip eru í samfélaginu. Þegar ónæmi eykst í samfélagi (það er vaxandi hjarðónæmi) minnkar smitstuðullinn samhliða því. Sýkillinn hefur færri einstaklinga til að smita og þegar hjarðónæmisþröskuldi er náð er smitstuðulinn kominn niður fyrir 1. Í kjölfarið fer faraldurinn dvínandi.

Hins vegar er hjarðónæmi ekki eini þátturinn sem stýrir smitstuðlinum. Margt liggur þar að baki, til að mynda samskipti milli einstaklinga í samfélagi, viðbrögð samfélagsins við faraldri og umhverfisþættir eins og hitastig, veðurfar og fleira. Til að flækja þetta enn frekar er smitstuðullinn einn sér ýmsum annmörkum háður - hann gerir ráð fyrir að allir eru jafnlíklegir til að smitast og smita aðra, sem á alls ekki við í hinum raunverulega heimi.

Heimsfaraldurinn COVID-19 er vegna veiru sem smitast með dropa- og snertismiti, fyrst og fremst. Einstaklingar með COVID-19 virðast vera mislíklegir til að smita og enn er óljóst hvað því veldur. Við vitum að COVID-19 dreifist sérstaklega vel innan hópa sem eiga í nánum samskiptum, til dæmis fjölskyldur og vinir. Því hafa stjórnvöld beitt þjóðfélagslegum úrræðum á borð við samkomubönnum og ráðleggingjum um fjarlægð milli einstaklinga til að takmarka smit innan samfélagsins. Þessi úrræði minnka einnig smitstuðul og um leið minnkar vægi hjarðónæmis - í raun lækkar þá hjarðónæmisþröskuldurinn um leið. Eftir því sem inngrip verða meiri, því minna hjarðónæmi er nauðsynlegt til að halda faraldrinum í skefjum.

Hins vegar er alltaf hætta á að nýr faraldur blossi aftur upp. Þegar búið er að létta á inngripum hækkar hjarðónæmisþröskuldurinn á móti, með tilheyrandi hættu á nýjum faraldri. Líklegast er hjarðónæmið hérlendis enn sem komið er lágt - og engan veginn nógu hátt til að koma alfarið í veg fyrir annan faraldur ef ekkert er að gert. Hins vegar höfum við lært ótalmargt nú þegar um COVID-19 - eiginleika hans, dreifingu og hvernig viðbrögð við honum móta sjúkdóminn frekar. Með þau verkfæri sem við búum nú yfir er hægt að bregðast hraðar við nýjum tilfellum með markvissari og víðtækari hætti. Ef hægt er að hafa stjórn á nýjum tilfellum COVID-19 má með góðu móti koma í veg fyrir útbreiðslu faraldursins að nýju, þrátt fyrir lágt hjarðónæmi. Meðan beðið er eftir meðferðum og bólusetningum er það hughreystandi.“