Nauðsynleg aðgerð en ekki sársaukalaus

Þau höft sem felast í nýjum lögum um gjaldeyrismál og nýjum reglum Seðlabankans eru mun harðari lending en sérfræðingar Seðlabankans áttu upphaflega von á. Þetta kom fram á kynningarfundi í Seðlabankanum í gær. Reglurnar eru settar til þess að uppfylla skilyrði sem Alþjóðagjaldeyrissjóðurinn hefur sett íslenska ríkinu.

„Tilgangurinn með reglunum virðist fyrst og fremst sá að þrýsta á íslensk fyrirtæki að auka starfsemi sína innanlands,“ segir Lilja Mósesdóttir hagfræðingur.

Markmiðið með slíkum þrýstingi er fyrst og fremst að stöðva frekari lækkun krónunnar. „Að því gefnu að þessar reglur virki mun gjaldmiðillinn ekki lækka meira. Þetta er í fyrsta sinn sem við höfum heyrt þetta, bæði frá innlendum og erlendum sérfræðingum, í langan tíma,“ segir Bjarni Benediktsson alþingismaður.

Skilaskylda á gjaldeyri

Í reglunum felast víðtæk höft á fjármagnsflutningum og meðhöndlun erlends gjaldeyris.

Kaup á verðbréfum, peningamarkaðsskjölum eða öðrum fjármálagerningum, með erlendum gjaldeyri, eru óheimil. Fjármagnshreyfingar vegna flutnings á fjármunum frá landinu, sem tengjast sölu á beinum fjárfestingum, eru óheimilar. Lántökur og lánveitingar milli landa í öðrum tilvikum en vegna innflutnings á vöru og þjónustu eru einnig takmarkaðar.

Afleiðuviðskipti þar sem íslensk króna er í samningi gagnvart erlendum gjaldeyri er óheimil. Jafnframt þarf að skila öllum erlendum gjaldeyri, sem innlendir aðilar eignast fyrir seldar vörur og þjónustu eða á annan hátt, til fjármálafyrirtækis hér á landi innan tveggja vikna frá því að gjaldeyri var aflað.

Fjármagnsflutningar vegna gjafa og styrkja, umfram tíu milljónir króna eru óheimilir. Með reglunum er jafnframt bannað að flytja út gjaldeyri í reiðufé umfram 500.000 kr. á mánuði hjá hverjum einstaklingi eða fyrirtæki. Einnig verða úttektir af gjaldeyrisreikningum eða kaup á gjaldeyri hjá fjármálafyrirtækjum hér á landi háðar því skilyrði að tilgangurinn sé að greiða fyrir vöru eða þjónustu, þ.m.t ferðalög.

Komið í veg fyrir tvöfalt gengi

„Með ströngum höftum er m.a. verið að reyna að koma í veg fyrir að annað gengi myndist á krónunni í útlöndum,“ segir Gylfi Zoëga, prófessor í hagfræði við Háskóla Íslands. Gylfi segir að ef verðmyndun krónu yrði gefin alveg frjáls myndi gengið sennilega fara niður og svo upp aftur. Hins vegar séu svo miklar upphæðir bundnar inni í landinu í krónubréfum að það gæti tekið langan tíma fyrir útlendinga að losa stöðurnar og fara út með fjármagnið vegna þess takmarkaða afgangs sem við höfum í viðskiptum við útlönd.

„Slíkt hefði mjög slæmar afleiðingar í för með sér fyrir atvinnulífið og [myndi leiða til] atvinnuleysis,“ segir Gylfi. Hann segir jafnframt að Seðlabankinn ætti að útskýra betur fyrir almenningi að við séum á réttri leið. „Af hverju er Seðlabankinn ekki að sannfæra markaðinn um að þessi áætlun muni gangi upp í stað þess að eyða púðri í að velta því fyrir sér hver beri ábyrgð á hruninu og hver hafi séð það fyrir og hver ekki? Seðlabankinn á einfaldlega að gera það sem þarf til þess að áætlun hans og sjóðsins gangi upp, annað ekki.“

Gylfi segir að það hafi verið of mikil neikvæðni í umræðunni um efnahagslífið og gjaldmiðilinn að undanförnu og því sé nauðsynlegt að skapa traust sem sé forsenda þess að unnt sé að slaka á gjaldeyrishömlum í framtíðinni.

Mun ganga á forðann

Ingólfur Bender, forstöðumaður greiningardeildar Glitnis, segir að ákveðin gjaldeyrishöft séu nauðsynleg. Fleyting krónu án hafta hefði hugsanlega mjög alvarlegar afleiðingar í för með sér fyrir einstaklinga og fyrirtæki í landinu, þó það myndi vara tímabundið.

Ingólfur tekur undir með Gylfa og segir að þær spár sem hafi birst um viðskiptajöfnuðinn sýni að hann muni ekki nægja til þess að losa þær stöður sem erlendir aðilar hafi í krónubréfum. „Til þess að bæta það upp og koma í veg fyrir að krónan lækki er alveg ljóst að það þarf að nota gjaldeyrisforðann. Að vissu leyti er það neikvætt, því þá minnka varnirnar, en að einhverju leyti er það hins vegar óhjákvæmlegt,“ segir Ingólfur.

Ekki óskastaða en sætta sig við

„Þetta ákvæði um skilaskyldu í reglunum er ekki eitthvað sem menn óskuðu sér. Tilgangurinn er væntanlega að fá gjaldeyri heim til þess að draga úr vöxtum og verðbólgu og við styðjum alla viðleitni í þá veru,“ segir Friðrik J. Arngrímsson, framkvæmdastjóri Landssambands íslenskra útvegsmanna [LÍÚ].

Friðrik segir að ef þessar reglur séu nauðsynlegar til þess að ná framangreindum markmiðum þá sætti LÍÚ sig við þær.

Brýtur gegn fjórfrelsinu

Með nýjum reglum um gjaldeyrismál eru settar víðtækar takmarkanir á flutning fjármagns, en frjáls flutningur fjármagns er ein af fjórum grunnstoðum fjórfrelsisins svokallaða, sem íslenska ríkið skuldbatt sig til þess að virða með samningnum um Evrópska efnahagssvæðið (EES).

„Við vorum ekki búin að fá beina staðfestingu frá Evrópusambandinu að þessar reglur brytu ekki gegn EES-samningnum. Hins vegar ráðfærðum við okkur við sérfræðinga utanríkisráðuneytisins og það var þeirra mat að undanþáguákvæði 43. gr. EES-samningsins heimilaði að þessi leið yrði farin,“ segir Sigríður Logadóttir, aðallögfræðingur Seðlabankans. „Auðvitað erum við að brjóta gegn meginreglunum en við erum ekki að brjóta þær í þeim skilningi að það baki okkur ábyrgð vegna þess að við teljum að við séum að athafna okkur innan undanþáguákvæðisins,“ segir Sigríður. Hún segir að ekki hafi sérstaklega verið leitað eftir áliti sérfræðinga Evrópusambandsins. „Við gerum ekki ráð fyrir að þurfa að sæta viðurlögum af hálfu ESB. Við erum að fá aðstoð frá ríkjum innan ESB með láninu frá IMF og við erum með þessu að reyna að uppfylla skilyrði sem sjóðurinn setur,“ segir Sigríður.