Erlendar skuldir 30% of háar

Forsenda endurreisnar atvinnulífs, hagkerfis og um leið lækkunar á skuldastöðu heimila, fyrirtækja, sveitarfélaga og ríkis er varanleg lausn gjaldmiðilsvandans og eðlileg leiðrétting á gengi krónunar, sem er meira en 30% of lágt skráð miðað við langtíma-jafnvægisraungengi. Þetta segir Baldur Pétursson, sem hefur verið aðstoðarframkvæmdastjóri Endurreisnar- og þróunarbanka Evrópu (EBRD) í London undanfarin ár.

„Af þessum ástæðum eru erlendar skuldir 30% of háar sem nemur um þúsund milljörðum íslenskra króna, eða um 14 milljónum á hverja fjögurra manna fjölskyldu,“ segir Baldur. „Sá vandi sem við er að glíma myndi minnka verulega ef gengi krónunnar væri leiðrétt og styrktist um 30%, þar sem erlend lán og afborganir þeirra myndu lækka um þúsund milljarða (frá 3.400 milljörðum í um 2.400 milljarða króna), og vísitölubundin lán myndu einnig lækka vegna lækkandi verðlags. Skammtímavanda lántakenda mætti minnka með því að miða afborganir við gengi og vísitölu vorið 2008 (teygjulán), til að kaupa meiri tíma þar til gengið hækkar og eðlilegu jafnvægisgengi er náð.

Jafnframt er mikilvægt að huga að virkari gjaldeyrishömlum, m.a. með skiptiskyldu á erlendum gjaldeyri vegna útflutnings yfir í íslenskar krónur á innlendum gjaldeyrismarkaði, til að styrkja krónuna sem allra fyrst, lækka verðbólgu og erlendar skuldir og gera mögulegt að lækka vexti mun fyrr en ella.

Eini möguleikinn við lausn þessa risavaxna gjaldmiðilsvanda er að auka trúverðugleika krónunnar og styrkja hana að jafnvægisgengi með samstarfi og samningum við Seðlabanka Evrópu og ESB um fjármála- og gjaldmiðilsstöðugleika, sem fyrst, á grunni EES-samningsins og umsóknar um aðild að ESB, eins og stefnt er að, vegna þeirra neyðarstöðu sem hér er. Eftir það mætti minnka eða afnema gjaldeyrishöftin. Í þessu sambandi skiptir afar miklu að Ísland hefur þegar sótt um aðild að ESB. Takist að styrkja krónuna í jafnvægisgengi og koma á gengisstöðugleika, sem er forsenda allra annarra aðgerða, myndu erlendar skuldir einnig lækka um 1.000 milljarða. Í þessari erfiðu stöðu eru því einnig hugsanlega mikil tækifæri til lausnar vandanum – sem mikilvægt er að athuga afar vel. Takist þetta er bjart framundan á Íslandi.“

Þrisvar sinnum hærri en Icesave

Til að setja hlutina í samhengi má nefna að þær skuldir sem Baldur segir að hvíli nú aukalega og að óþörfu á þjóðinni vegna hruns krónunnar, umfram langtíma-jafnvægisgengi, um þúsund milljarðar króna, eru væntanlega um þrisvar sinnum hærri en hugsanlegur mesti skaði af Icesave-skuldbindingunum. Af þessari fjárhæð þarf að greiða afborganir og vexti nú þegar, en ekki eftir nokkur ár eins og í tilfelli Icesave. Þess vegna er skuldavandi heimila og fyrirtækja svo mikill, og því er leiðrétting og styrking gengis svo mikilvæg.

„Meginorsök þessa skuldavanda sem við er að stríða má rekja til kerfisvanda vegna allt of lítils og stórlega áhættumikils gjaldmiðils í mörg ár,“ segir Baldur. „Hann er hruninn langt umfram eðlilegt langtímajafnvægi og er ekki lengur nothæfur á alþjóðamörkuðum þar sem hann hefur misst allt traust. Svo mikið gengishrun hefur margfalt skaðlegri áhrif nú, sökum þess hversu erlendar skuldir eru miklu hærra hlutall af heildarskuldum en áður var. Þess vegna veldur mikið gengisfall miklu meira tjóni en ávinningi fyrir íslenska hagkerfið og magnar í raun allan vanda og um leið niðursveifluna. Hluta af gengisfallinu og vandanum undanfarið má einnig rekja til þess að gjaldeyri vegna útflutnings hefur ekki verið skipt yfir í íslenskar krónur á innlendum markaði.“

Hrun krónunnar vegur þyngst

Baldur segir að þó að tjón af falli bankanna sé mikið sé það líklega einungis um 20-30% af heildartjóninu hér á landi en tjónið vegna hruns krónunnar sé um 70-80% af heildartjóninu. Þetta stafi af því að hrun krónunnar komi fram í verðbólgu, hækkandi verðlagi, verðtryggðum lánum (sem sé einstakt og magni vandann) og miklum hækkunum á erlendum skuldum fyrirtækja, ríkis, sveitarfélaga og einstaklinga, vöxtum innanlands sem erlendis, mikilli greiðslubyrði og erfiðleikum íslenskra fyrirtækja erlendis, auknu atvinnuleysi og fleiru.

„Gengisfallið ógnar hratt stórframkvæmdum og undirstöðufyrirtækjum þar sem þau eru sum hver ekki lengur bankahæf hjá erlendum bönkum þar sem eigið fé hrundi niður fyrir viðmiðunarmörk – vegna hruns krónunnar þar sem erlendar skuldir hækkuðu mikið. Gengisfallið veldur einnig mun meiri samdrætti og minni tekjum og því að skera þarf meira niður í útgjöldum ríkis og sveitarfélaga en ella sem um leið magnar niðursveifluna og gerir hana enn erfiðari. Þrátt fyrir að einstaka útflutningsgreinar njóti ávinnings lágs gengis í meiri tekjum hækka erlendar skuldir þeirra meira og heildartjón þjóðarinnnar verður mun meira af gengisfallinu en ávinningurinn, eins og blasir við, vegna þess hversu miklu meira þjóðin er skuldsett í erlendum gjaldmiðlum en áður var. Þetta er kjarni vandans, og því er lausn gjaldmiðlavandans og styrking krónunnar svo aðkallandi.

Hefði verið evra hér á landi á umliðnum árum, hefði þetta gengis- og verðbólgutjón ekki átt sér stað, enda ekkert slíkt gengistjón gerst almennt hjá fyrirtækjum og einstaklingum í þeim löndum sem búa við stóra og trausta gjaldmiðla eins og evruna svo sem í Finnlandi, Lúxemborg eða Írlandi.“ Þetta á einnig við Danmörku, Færeyjar og Grænland sem eru einnig með evru í raun þar sem danska krónan er tengd evru innan ERM, sem Ísland ætti að athuga sem allra fyrst í komandi samningum við ESB, þar til evra verður tekin upp.“

Margfalt meira tjón

Baldur hefur í starfi sínu hjá EBRD-bankanum starfað mikið í Austur-Evrópu, Rússlandi og Mið-Asíu. Hann segir að starf alþjóðastofnana þar hafi að stórum hluta miðað að því að koma í veg fyrir meiriháttar fjármála- og gengisáföll. Þetta hafi í meginatriðum tekist, með miklum stuðningi alþjóðastofnana, m.a. innan ESB, svo sem Seðlabanka Evrópu, við þau lönd sem eiga aðild að sambandinu en hafa ekki tekið upp evru.

„Tjón Íslands í þessari kreppu er margfalt meira en í verst settu löndum innan ESB sökum þess mikla gengisskaða sem varð á Íslandi vegna um 50-60% gengisfalls. Í mörgum löndum Austur-Evrópu, sem einnig eru mikið skuldsett í erlendum gjaldeyri, telja margar bankastofnanir að allar gengisbreytingar umfram 15-20% stefni viðkomandi fjármálakerfi í voða. Því þarf engum að koma á óvart að 50-60% gengisfall á Íslandi hafi verið helsti orsakavaldur að mesta gjaldmiðla- og fjármálaáfalli sem nokkurt land hefur orðið fyrir,“ segir Baldur.

Starfhæf króna

„EINA varanlega lausn gjaldeyrisvandans er samstarf við ESB og Seðlabanka Evrópu, á grunni neyðarréttar innan EES-samningsins og umsóknar um aðild að ESB, til að gera krónuna að starfhæfum gjaldmiðli, sem allra fyrst þar til evra yrði tekin upp, og aflétta höftum á gjaldeyrismarkaði, þar sem kerfisáhætta krónunnar er of mikil,“ segir Baldur. „Styrkja þarf gengi krónunnar um a.m.k. 30% til að ná langtíma jafnvægisgengi, sem einnig væri æskileg staða við skiptingu yfir í evru þegar hún yrði tekin upp innan 2ja til 3ja ára. Sé slíkt mögulegt myndi það lækka erlendar skuldir um 1.000 milljarða og innlendar skuldir einnig eitthvað, vegna lækkunar verðlags.“

Hlutfallslega stærsta áfallið

BALDUR segir að þrátt fyrir að stjórnvöld á Íslandi hafi unnið mikið afrek í björgunaraðgerðum á ýmsum sviðum, s.s. að halda bönkum gangandi, umsókn um aðild að ESB og afgreiðslu Icesave við afar erfiðar aðstæður, séu gríðarlega mikilvægar aðgerðir í gjaldmiðlamálum framundan.

„Þetta stafar af því að áfallið sem Ísland varð fyrir er hlutfallslega langstærsta gjaldeyris- og fjármálakreppa sem nokkurt land hefur nokkru sinni lent í á friðartímum. Af þessum ástæðum er verið að glíma við vanda af stærðargráðu og flækjustigi sem engin þjóð hefur glímt við áður.“