Hagvöxtur á veikum stoðum

Nýbirt hagvaxtarspá Hagstofunnar gefur ekki tilefni til lúðrablásturs og ljóst er að þær forsendur sem spáin byggist á – fyrst og fremst kröftug einkaneysla og aukin atvinnuvegafjárfesting – eru háðar mikilli óvissu og gætu hæglega breyst til hins verra.

Viðmælendur Morgunblaðsins segja spá Hagstofunnar um að atvinnuvegafjárfesting aukist um 19% á næsta ári fullbjartsýna – ekki síst sökum þeirrar stöðu sem nú er uppi vegna áforma stjórnvalda um kolefnisskatt sem gæti sett áform um kísilverksmiðju í Helguvík í uppnám. Spáin gerir einnig ráð fyrir framkvæmdum við fyrsta áfanga álvers í Helguvík á árinu 2013 en á þessari stundu er fullkomlega óljóst hvort sú tímasetning gengur eftir. Í hagspá Seðlabankans er til að mynda ekki reiknað með framkvæmdum við Helguvík fyrr en 2014 auk þess sem hvorki Alþýðusamband Íslands (ASÍ) né greiningardeild Arion banka gerir ráð fyrir verkefninu í sínum hagspám.

Fjárfesting aldrei minni

Það er óumdeilt á meðal hagfræðinga að vöxtur í fjárfestingu – og þá fyrst og fremst atvinnuvegafjárfestingu – mun skipta höfuðmáli fyrir uppgang efnahagslífsins næstu árin. Fjárfestingarstigið í hagkerfinu hefur aldrei mælst minna á lýðveldistímanum heldur en á síðasta ári, eða aðeins 13% sem hlutfall af landsframleiðslu. Þegar fjárfestingarstigið er jafn lágt og raun ber vitni um þessar mundir á Íslandi, þá mun framkvæmd af slíkri stærðargráðu sem álver í Helguvík er – heildarfjárfestingin gæti numið um 250 milljörðum króna – hafa umtalsverð áhrif á hagvaxtarhorfur næstu árin.

Samhliða gerð kjarasamninga í liðnum maímánuði settu stjórnvöld og aðilar vinnumarkaðarins sér það markmið að auka fjárfestingar í 350 milljarða fyrir árslok 2013. Sé hins vegar rýnt í þjóðhagsspá Hagstofunnar má sjá að vöxtur fjárfestinga verður mun minni á tímabilinu en þörf er á, eigi það markmið að nást. Það sama á við um þegar horft er til hagspár ASÍ frá því í október sem gerir fyrir því að fjárfesting ársins 2014 verði aðeins 270 milljarðar króna – og vantar því enn 80 milljarða upp á að áformunum verði náð á samningstímanum.

Ósjálfbær aukning einkaneyslu?

Hagspár greiningaraðila gefa því ekki sérstakt tilefni til þess að vænta mikillar bjartsýni um að vöxtur í atvinnuvegafjárfestingu verði eins öflugur og aðilar vinnumarkaðarins hafa kallað eftir. Af þeim sökum má búast við því, þegar horft er fram í tímann, að þá verði staðan enn slæm sögulega séð hvað varðar hlutfall fjárfestingar og atvinnuleysis.

Vöxtur í einkaneyslu er ekki síður mikilvægur drifkraftur hagvaxtar en fjárfesting. Í þjóðhagsspá Hagstofunnar er gert ráð fyrir að einkaneysla muni aukast að meðaltali um 3% á ári fram til ársins 2014 og hún eigi því að standa undir meira en helmingi hagvaxtar næstu þrjú árin. Töluverð aukning hefur orðið í einkaneyslu á síðustu misserum. Þá aukningu má aftur á móti skýra með hliðsjón af tímabundnum úrræðum: eingreiðslum til launþega vegna kjarasamninga, vaxtaendurgreiðslum Landsbankans og úttektum á séreignarsparnaði.

Það er því miklum vafa undirorpið hvort sú þróun gefur rétta vísbendingu um að raunverulegur kraftur sé kominn í einkaneyslu. Hættan er sú að þegar hin tímabundna innspýting líður undir lok, samtímis því að það er búist við samdrætti í samneyslu og vöxtur fjárfestinga verður minni en vonir standa til, þá muni það draga verulega úr innlendri eftirspurn í hagkerfinu. Verði það raunin er vandséð hvaða öfl geti dregið hagvaxtarvagninn næstu árin.

Fáar en stórar framkvæmdir gætu haft umtalsverð áhrif á efnahagslífið á Íslandi næstu árin. Til að átta sig á mögulegum áhrifum stóriðjuframkvæmda á hagkerfið tók ASÍ nýlega saman þrjú fráviksdæmi ef tækist að auka fjárfestingar umfram það sem gert er ráð fyrir í hagspá samtakanna. Í fráviksdæmunum eru skoðuð áhrifin af framkvæmdum við álver í Helguvík og tengd orkuver og sömuleiðis af byggingu orkuvera við Þeistareyki og í Bjarnarflagi og stóriðju á Norðurlandi. Niðurstaða ASÍ leiðir í ljós að með framkvæmdum við Álver í Helguvík yrði hagvöxtur á árunum 2012-2014 2,3 prósentustigum meiri en í grunnspánni. Væri hins vegar ráðist í stóriðjuframkvæmdir á Norðurlandi yrði hagvöxturinn á sama tímabili 1 prósentustigi meiri en ella. Tækist að ráðast í allar framkvæmdirnar yki það hagvöxt áranna um 3,3 prósentustig, sem myndi þýða að árleg verðmætasköpun yrði 55 milljörðum króna meiri árið 2014.