Viðskipti | mbl | 28.8.2014 | 9:23 | Uppfært 9:44

Verðtrygging ekki bönnuð

mbl.is/Sigurður Bogi

Tilskipun Evrópusambandsins (93/13/EBE) leggur ekki almennt bann við skilmálum um
verðtryggingu veðlána í samningum milli veitanda og neytanda. Það er
landsdómstólsins að meta hvort umræddur skilmáli sé óréttmætur. Þetta er niðurstaða EFTA-dómstólsins varðandi verðtryggingu á lán á Íslandi. Matið verður að taka mið af skýringu dómstólsins á hugtakinu „óréttmætur skilmáli“. Þetta er svar dómstólsins við fyrstu spurningunni af fimm sem voru lagðar fyrir dóminn.

Með dómi sem kveðinn var upp í dag svaraði EFTA dómstóllinn spurningum sem Héraðsdómur Reykjavíkur vísaði til hans um túlkun tilskipunar 93/13/EBE frá 5. apríl 1993 um óréttmæta skilmála í neytendasamningum („tilskipunin um óréttmæta skilmála“).

Stefnandi í málinu sem rekið er fyrir landsdómstólnum tók á árunum 2005 og 2007 fasteignalán í formi veðskuldabréfa til fasteignakaupa í Reykjavík. Lánið sem deilt er um var bundið vísitölu neysluverðs með vaxtaendurskoðunarákvæði.

Um mitt ár 2009 hætti stefnandi að greiða af skuldabréfinu. Aðfararbeiðni var lögð fram og í kjölfarið var gert fjárnám í eignarhluta stefnanda í fasteigninni í Reykjavík vegna áhvílandi veðbanda á grundvelli aðfararheimildarinnar í skuldabréfinu.

Í málarekstri sem fylgdi í kjölfarið var meðal annars fjallað um hvort verðtryggingin væri óréttmætur skilmáli í andstöðu við tilskipunina um óréttmæta skilmála. Í þeim málarekstri hélt bankinn sem stefnt var því fram að verðtrygging hafi verið heimil að íslenskum lögum og að lánið hafi uppfyllt öll viðeigandi skilyrði.

Í upphafi minnti EFTA-dómstóllinn á að það er einungis landsdómstólsins sem hefur málið til úrlausnar að meta bæði þörfina á að leita ráðgefandi álits og mikilvægi spurninganna sem vísað er til EFTA dómstólsins í ljósi þeirra tilteknu aðstæðna sem uppi eru í málinu.

Í þessu máli virtist sem Héraðsdómur Reykjavíkur hafi ákveðið að beina spurningunum til EFTA-dómstólsins eins og þær voru orðaðar í dómi Hæstaréttar Íslands í kærumáli vegna ákvörðunarinnar um að leita ráðgefandi álits.

Er í verkahring Hæstaréttar að taka afstöðu

Í samræmi við það ákvað dómstóllinn að leggja mat á þær spurningar. Að því er gildissvið 2. mgr. 1. gr. tilskipunarinnar um óréttmæta skilmála varðar komst dómstóllinn að þeirri niðurstöðu að það væri í verkahring landsdómstólsins að taka afstöðu til þess hvort samningsskilmálar um verðtryggingu lána, eins og þeir sem um er að ræða í máli þessu, séu undanþegnir gildissviði tilskipunarinnar.

Sú undanþága byggi á þeirri réttmætu ályktun að löggjafi aðildarríkis hafi í grundvallaratriðum komið í veg fyrir óréttmæta skilmála í neytendasamningum þar sem hinar bindandi reglur leiti jafnvægis á milli réttinda og skyldna samningsaðila. Frá sjónarhóli neytandans sé það því sérstaklega mikilvægt að EES-ríki tryggi í reynd slíkt jafnvægi. Meta verði þó hvort svo sé í hverju tilviki fyrir sig ef vald er framselt.

Að því marki sem hinir umdeildu samningsskilmálar áttu að endurspegla reglur íslensks réttar um verðtryggingu lána taldi EFTA-dómstóllinn ekki standa efnisleg rök til að gera greinarmun á skilmálum sem verða að fylgja samningi og skilmálum sem eru lögbundnir að efni til en samningsaðilar hafa val um hvort þeir leggi til grundvallar í lögskiptum sínum. Í hvorugu tilvikinu myndi ójöfn samningsstaða hafa áhrif á efni skilmálans neytanda í óhag.

Að því marki sem samningsaðilar urðu að taka mið af samningsskilmálum sem endurspegluðu lagakerfi og regluverk landsréttar taldi EFTA-dómstóllinn að þær reglur giltu jafnt um lánveitendur og neytendur. Komist landsdómstóll hins vegar að þeirri niðurstöðu að tilskipunin gildi í málinu, væri það hans að leggja mat á það hvort umræddir skilmálar væru óréttmætir. Matið yrði að taka mið af skýringu dómstólsins á hugtakinu ,,óréttmætur skilmáli“.

EFTA-dómstóllinn komst enn fremur að þeirri niðurstöðu að tilskipunin legði ekki skilyrðislaust bann við verðtryggingarákvæðum í samningum um veðlán eins og þeim sem hér um ræðir. 3. og 4. gr. 2 tilskipunarinnar mæla einungis fyrir um meginreglur við mat á því hvort tiltekinn samningsskilmáli sé óréttmætur.

Enn fremur segir berum orðum í 3. mgr. 3. gr. tilskipunarinnar, með hliðsjón af d-lið 2. mgr. viðauka hennar, að verðtryggingarákvæði teljist ekki óréttmætir skilmálar, í sjálfu sér, ef vísitölubindingin er lögleg og aðferðinni við útreikning verðbreytinga lýst rækilega í samningi.

Hvað varðar þá spurningu hvort aðferðinni við útreikning verðbreytinga hefði verið rækilega lýst taldi dómstóllinn það ákaflega mikilvægt að neytandi fengi nægilegar upplýsingar um skilmála samnings og afleiðingar hans áður en hann samþykkti hann. Slík lýsing yrði að gefa neytandanum færi á að taka upplýsta ákvörðun áður en hann undirritaði samning. Þetta ætti sérstaklega við í tilvikum þar sem aðilar kæmu sér saman um verðtryggingu sem leiddi sjálfkrafa til breytinga á höfuðstól skuldarinnar líkt og verðtryggingin í þessu tilviki. Það væri á grundvelli þeirra upplýsinga sem neytandi ákvæði hvort hann vildi skuldbinda sig eða ekki samkvæmt skilmálum sem seljandinn eða veitandinn hefði samið fyrirfram.

EFTA-dómstóllinn komst einnig að þeirri niðurstöðu að 1. mgr. 6. gr. tilskipunarinnar verði að túlka með þeim hætti að í þeim tilvikum þar sem landsdómstóll kemst að þeirri niðurstöðu að tiltekinn samningsskilmáli sé óréttmætur samkvæmt tilskipuninni beri honum að tryggja að slíkur skilmáli sé óskuldbindandi fyrir neytandann að því gefnu að samningurinn geti haldið gildi sínu að öðru leyti án hins óréttmæta skilmála að því marki sem reglur landsréttar leyfa.

Samkvæmt dómi Hæstaréttar verður leitað ráðgefandi álits EFTA-dómstólsins á þessum fimm spurningum:

Samrýmist það ákvæðum tilskipunar ráðsins 93/13/EBE frá 5. apríl 1993 um óréttmæta skilmála í neytendasamningum ef löggjöf í ríki sem aðild á að EES-samningnum heimilar að samningur neytanda og veitanda um lán til fjármögnunar fasteignakaupa hafi að geyma ákvæði þess efnis að greiðslur af láninu skuli verðtryggðar samkvæmt fyrirfram ákveðinni vísitölu? -SVAR EFTA: 1. Tilskipun 93/13/EBE leggur ekki almennt bann við skilmálum umverðtryggingu veðlána í samningum milli veitanda og neytanda. Það er landsdómstólsins að meta hvort umræddur skilmáli sé óréttmætur. Matið verður að taka mið af skýringu dómstólsins á hugtakinu ,,óréttmætur skilmáli“.
Ef svarið við fyrstu spurningunni er á þann veg að verðtrygging greiðslna af láni sem tekið er til fjármögnunar fasteignakaupa sé samrýmanleg ákvæðum tilskipunar 93/13/EBE þá er í öðru lagi spurt hvort tilskipunin takmarki svigrúm viðkomandi samningsríkis til þess að ákveða með lögum eða stjórnvaldsfyrirmælum hvaða þættir skuli valda breytingum á hinni fyrirfram ákveðnu vísitölu og eftir hvaða aðferðum þær breytingar skuli mældar? SVAR EFTA: Tilskipun 93/13/EBE takmarkar ekki svigrúm EES-ríkis til þess að ákveða með lögum eða stjórnvaldsfyrirmælum hvaða þættir geti valdið breytingum á fyrirfram ákveðinni vísitölu, á borð við hina íslensku vísitölu neysluverðs, og eftir hvaða aðferðum þær breytingar skuli mældar að því gefnu að þeim sé lýst með skýrum hætti í samningnum.
Ef svarið við annarri spurningunni er að tilskipun 93/13/EBE takmarki ekki það svigrúm samningsríkis sem nefnt er í þeirri spurningu þá er í þriðja lagi spurt hvort samningsskilmáli teljist hafa verið sérstaklega umsaminn í skilningi 1. mgr. 3. gr. tilskipunarinnar þegar a) tekið er fram í skuldabréfi sem neytandi undirritar í tilefni lántöku að skuldbinding hans sé verðtryggð og tilgreint er í skuldabréfinu við hvaða grunnvísitölu verðbreytingar skuli miðast, b) skuldabréfinu fylgir yfirlit sem sýnir áætlaðar og sundurliðaðar greiðslur á gjalddögum lánsins og tekið er fram í yfirlitinu að áætlunin geti tekið breytingum í samræmi við verðtryggingarákvæði lánssamningsins, og c) neytandi og veitandi undirrita báðir greiðsluyfirlitið samtímis og samhliða því að neytandi undirritar skuldabréfið? SVAR EFTA: 3. Það er landsdómstólsins að taka afstöðu til þess hvort samið hafi verið sérstaklega um tiltekinn samningsskilmála í skilningi 3. gr. tilskipunar 93/13/EBE.
Telst aðferðin við útreikning verðbreytinga í lánssamningi um fjármögnun fasteignakaupa hafa verið útskýrð rækilega fyrir neytanda í skilningi d. liðar 2. gr. viðauka við tilskipun 93/13/EBE þegar atvik eru með þeim hætti sem nánar greinir í þriðju spurningunni? SVAR EFTA: Það er landsdómstólsins að meta hvort samningsskilmála um verðtryggingu afborgana af láni til fjármögnunar á fasteignakaupum skuli teljast hafi verið lýst fyrir neytandanum með skýrum og skiljanlegum hætti. Slíkt mat verður að taka mið af nákvæmu orðalagi viðeigandi samningsskilmála og öllum öðrum aðstæðum, þar á meðal þeirra sem vísað er til í a- og b-hluta þriðju spurningar
landsdómstólsins, auk ákvæða landsréttar um verðtryggingu.
Á ríki sem er aðili að EES-samningnum val milli þess við innleiðingu 1. mgr. 6. gr. tilskipunar 93/13/EBE, annars vegar að mæla svo fyrir í landsrétti að heimilt sé að lýsa óskuldbindandi fyrir neytanda óréttmæta skilmála í skilningi 1. mgr. 6. gr. tilskipunarinnar, eða hins vegar að mæla svo fyrir í landsrétti að slíkir skilmálar skuli ávallt vera óskuldbindandi fyrir neytandann? SVAR EFTA: 1. mgr. 6. gr. tilskipunarinnar verður að túlka með þeim hætti að í þeim tilvikum þar sem landsdómstóll kemst að þeirri niðurstöðu að tiltekinn samningsskilmáli sé óréttmætur samkvæmt tilskipuninni beri þeim dómstól að tryggja að slíkur skilmáli sé óskuldbindandi fyrir neytandann að því gefnu að samningurinn geti haldið gildi sínu að öðru leyti án hins óréttmæta skilmála að því marki sem reglur landsréttar leyfa.