![]() Sagan Ísland Viðtöl Með eigin orðum Samstarfið |
Aðdragandinn að stofnun NATO Eftir VAL INGIMUNDARSON
Evrópu- eða Atlantshafsbandalag?
Í ljósi þessa skoðanamunar urðu fyrstu viðbrögð Bandaríkjamanna við ræðu Bevins varfærnisleg. Hugmyndinni um varnarbandalag var vel tekið, en ekki vikið einu orði að hugsanlegri þátttöku Bandaríkjamanna. Bandarískir embættismenn fóru ekki leynt með að frumkvæðið yrði að koma frá Evrópumönnum sjálfum. Ekki væri unnt að taka afstöðu til þess hvort Bandaríkjamenn tengdust evrópsku öryggisbandalagi fyrr en Evrópuþjóðirnar hefðu sýnt að þeim væri full alvara með því að koma því á fót. Bevin var ekki skemmt: Hann taldi, að vonlaust væri að stofna bandalagið án þess að hafa hugmynd um hvort Bandaríkin yrðu aðili að því. Önnur Vestur-Evrópuríki sæju engan tilgang í því, enda öllum ljóst, að bandalagið yrði háð bandarískum hernaðarstuðningi. Hann ákvað samt að halda sínu striki og auka þrýstinginn á Bandaríkin með því að fá Evrópuríkin í formlegt hernaðarsamstarf. Bandaríkjamenn taka af skarið Það var ekki síst vináttusamningur Finna og Sovétmanna í mars 1948, sem beindi sjónum manna að Norðurlöndunum. Upphaflega ætluðu Sovétmenn sér að gera sams konar samning við Finna og þeir höfðu gert við þær þjóðir, sem voru á áhrifasvæði þeirra í Austur-Evrópu. Finnar náðu hins vegar fram mörgum tilslökunum og tókst að koma í veg fyrir, að Sovétmenn knúðu fram þær þjóðfélagsbreytingar, sem þeir höfðu gert í Ungverjalandi, Rúmeníu, Póllandi og Tékkóslóvakíu. En Sovétmenn beittu Finna miklum þrýstingi, enda var vináttusamningurinn ekki hefðbundinn ríkjasamningur tveggja fullvalda ríkja. Hér var einnig um að ræða skýrt dæmi þess, hvernig aðgerðir stórveldis gagnvart einu Norðurlandanna höfðu áhrif á öryggistilfinningu ráðamanna í öðrum, ekki síst í Noregi. Vorið 1948 gengu þær sögusagnir fjöllunum hærra, að Sovétmenn ætluðu að gera Norðmönnum sams konar samningstilboð, sem þeir gætu ekki hafnað. Norðmönnum varð ekki um sel og upp frá þessu lögðu þeir mikla áherslu á beina öryggistryggingu Vesturveldanna. Í skjalasöfnum í Moskvu hefur ekkert komið fram, sem rennir stoðum undir, að Sovétmenn ætluðu að beita Norðmenn sams konar þrýstingi og Finna. En Bretar gerðu mikið úr þessum möguleika við Bandaríkjamenn og virðast hafa haft áhrif á afstöðu þeirra til evrópsks varnarbandalags. Um miðjan mars ákváðu Bandaríkjamenn að ganga til viðræðna um hugsanlega stofnun Atlantshafsbandalags, án þess þó að skuldbinda sig. Í framhaldinu hófust leynilegir fundir Bandaríkjamanna, Breta og Kanadamanna í Pentagon-byggingunni í Washington. Á þessum tíma hafði Bandaríkjastjórn ekki fullmótaða stefnu í málinu. John Hickerson og George Butler, staðfengill Georges Kennans, vildu að Bandaríkjastjórn tæki fullan þátt í stofnun hernaðarbandalags með Vestur-Evrópuríkjunum. Þeir Kennan og Bohlen vildu hins vegar, að um óbein tengsl yrðu að ræða: Bandaríkjamenn og Kanadamenn hæfu víðtæka hernaðarsamvinnu vestanhafs og Vestur-Evrópuþjóðirnar í Evrópu. Fulltrúar Pentagon virðast hins vegar hafa haft lítil áhrif á gang viðræðnanna í Washington, enda hafði varnarmálaráðuneytisins ekki tekið skýra afstöðu til þess. Sjónarmið Hickersons varð ofan á: Bandaríkjamenn ákváðu að stefna að fullri aðild að bandalaginu og komust að samkomulagi við Breta og Kanadamenn um að bjóða eftirfarandi ríkjum til samstarfsins: Frakklandi, Noregi, Svíþjóð, Danmörku, Íslandi, Hollandi, Belgíu, Lúxemborg, Írlandi, Ítalíu og Portúgal. Eins og sjá má af þessari upptalningu var gert ráð fyrir þátttöku nokkurra hlutlausra ríkja. Bandaríkjamenn höfðu lítinn skilning á hlutleysisstefnunni á þessum árum og töldu, að vestrænt ríki eins og Svíþjóð ætti að sýna fulla samstöðu með Vesturveldunum. Á þessu stigi kom einnig til greina að fá Þjóðverja, Austurríkismanna og Spánverja inn í bandalagið, en engin samstaða var um það. Staða vesturhluta Þýskalands var mjög viðkvæmt mál í þessum viðræðum, enda var útþenslustefna Hitlers og grimmdarverk nasista enn í fersku minni. Bandaríkjamönnum og Bretum hafði með erfiðismunum tekist að fá Frakka til að láta af andstöðu sinni við stofnun vestur-þýsks ríkis á London-ráðstefnunar Vesturveldanna vorið 1948. En viðbrögð Sovétmanna við þeirri ákvörðun að loka samgöngum landleiðina til Vestur-Berlínar þjappaði Vesturveldunum enn frekar saman. Stalín urðu á mikil mistök með samgöngubanninu. Hann ætlaði ekki að stofna til stríðsátaka vegna þessa máls, en hann gerði sér vonir um að geta rekið Vesturveldin frá Berlín. Honum varð ekki kápan úr því klæðinu. Svar Vesturveldanna, loftbrúin til Berlínar, varð eitt besta áróðursvopn, sem þau gátu gripið til í kalda stríðinu. Eftir stofnun NATO lét Stalín undan og aflétti samgöngubanninu, enda hafði það ekki gert annað en skaðað ímynd Sovétríkjanna í augum Vesturlandabúa. „Stikluríkin“ og Atlantshafsbandalagið Eftir að Bandaríkjamenn hófu formlegar að viðræður við fulltrúa Kanada og Brüssel- bandalagsríkjanna um stofnun Atlantshafsbandalags lögðu þeir mikla áherslu á þátttöku hinna svokölluðu stikluríkja milli Norður-Ameríku og Vestur-Evrópu: Íslands, Danmerkur og Portúgals. Ástæða þess, að Danmörk og Portúgal voru í þessum í hópi, var sú, að Danmörk hafði yfirráðarétt yfir Grænlandi, en Portúgal Azoreyjum. Yfirmenn Bandaríkjahers vildu koma sér upp herstöðvum á Grænlandi, Íslandi og Azoreyjum til að styrkja varnir Bandaríkjanna, geta gert árásir á Sovétríkin, ef Rauði herinn réðist inn í Vestur-Evrópu og tryggja samgönguleiðir til Evrópu. Repúblikaninn Arthur Vandenberg, formaður utanríkismálanefndar öldungadeildar Bandaríkjaþings, taldi, að ekki yrði hjá því komist að hafa þessi ríki með í bandalaginu, ef uppfylla ætti skilyrði þingsályktunar, sem kennd var við hann sjálfan. Samkvæmt henni var forsendan fyrir þátttöku Bandaríkjanna í hernaðarsamstarfi við Evrópuríkin sú, að bandalagið efldi varnir Bandaríkjanna. Robert Lovett aðstoðarutanríkisráðherra, og einn helsti samningamaður Bandaríkjanna í viðræðunum um Atlantshafsbandalagið, var heldur ekki í vafa um, að Grænland og Ísland væru mun mikilvægari fyrir Bandaríkin en sum ríki í Vestur-Evrópu. Noregur skipti líka máli í þessu sambandi vegna Svalbarða, en Bandaríkjamenn vildu hindra að Sovétmenn færðu sér eyjuna í nyt hernaðarlega. Ekki voru allir jafnhrifnir af hugmyndinni að fá „stikluríkin“ inn í bandalagið. Frakkar beittu sér fyrir því, að aðeins þau ríki, sem ættu aðild að Brüsselbandalaginu tækju upp öryggissamvinnu við Bandaríkin og Kanada. Þeir vildu sjálfir fá sem greiðastan aðgang að vopnabúri Bandaríkjanna og töldu, að það kynni að spilla fyrir möguleikum þeirra, ef aðildarríkjunum yrði fjölgað. Frönsk stjórnvöld gerðu sér þó fljótlega ljóst, að þau gætu ekki staðið á móti þátttöku stikluríkjanna vegna þess, hve þau voru mikilvæg Bandaríkjamönnum. Haustið 1948 komust sjöveldin - Bandaríkjamenn, Kanadamenn og Brüsselbandalagsríkin - að samkomulagi um að fara þess á leit við stjórnvöld í Noregi, Danmörku, Íslandi, Írlandi og Portúgal, að þau yrðu stofnaðilar að bandalaginu. Svíþjóð var nú ekki lengur í þessum hópi, enda gerðu sjöveldin sér ekki vonir um, að Svíar gengju í bandalagið vegna hlutleysisstefnunnar. Öll þessi ríki ákváðu að lokum að taka þátt í bandalaginu að Írlandi undanskildu. Írar gátu ekki hugsað sér að taka þátt í bandalagi með Bretum vegna deilunnar um Norður-Írland. Mikið vatn átti eftir að renna til sjávar áður en bandalagið tók á sig endanlega mynd. Það kom t.d. til greina, að Norðurlandaþjóðirnar yrðu ekki fullgildir aðilar að Atlantshafsbandalaginu vegna smæðar þeirra og hernaðarvanmáttar. Hickerson taldi, að Norðmenn, Danir og Íslendingar kynnu fremur að kjósa að tengjast öryggiskerfi á Atlantshafi, en Brüsselbandalaginu, sem tók til Vestur-Evrópu. Þessi ríki gætu fengið einhvers konar aukaaðild að Atlantshafs/ Brüsselbandalagi: Þau mundu njóta fullrar herverndar, en láta í staðinn landssvæði til hernaðarafnota. Engin botn fékkst þó í málið þegar líða tók á haustið 1948, enda lágu viðræðurnar niðri vegna forsetakosninganna í Bandaríkjunum. Norðurlöndin og vestrænt samstarf
Stofnun Atlantshafsbandalagsins Það, sem flækti málið í janúar og febrúar 1949, var, að ekki var ljóst hvort af stofnun norræna varnarbandalagsins yrði. Norðmenn voru reiðubúnir að falla frá kröfu sinni um formleg tengsl bandalagsins við NATO, en með því skilyrði að Bandaríkjamenn sæju því fyrir vopnum. Svíar voru hins vegar ófáanlegir til að samþykkja óformlegt hernaðarsamband milli Norðurlandanna og Vesturveldanna. Þeir treystu á, að vestræn ríki kæmu Norðurlandaþjóðunum til aðstoðar í stríði vegna þess, að það þjónaði eigin hagsmunum þeirra. Norðmenn töldu, að þessi afstaða bæri vitni um of mikla óskhyggju: Eftir stæði, að skandinavískt varnarbandalag væri einskis nýtt án hernaðarstuðnings Bandaríkjanna, enda gátu Svíar ekki séð Norðmönnum og Dönum fyrir hernaðargögnum. Reynslan af hernámi Þjóðverja í seinni heimsstyrjöldinni hafði sannfært norska ráðamenn um að hverfa frá hlutleysistefnu á ný. Málið horfði öðru vísi við Svíum: Þeir höfðu ekki aðeins mun öflugri her en Danir og Norðmenn, heldur gátu þeir gert sér vonir um að forðast að dragast inn í styrjaldarátök vegna legu Svíþjóðar. Eftir að ljóst varð, að ekki væri unnt að leysa ágreining Norðmanna og Svía runnu viðræðurnar um norræna varnarbandalagið út í sandinn. Bandaríkjamenn höfðu gert norskum stjórnvöldum ljóst, að þeir gætu ekki skuldbundið sig til að sjá norrænu varnarbandalagi fyrir vopnum, ef skilyrðinu um formleg tengsl væri ekki fullnægt. Norsk stjórnvöld með Halvard Lange, utanríkisráðherra Noregs í fararbroddi, ákváðu í framhaldinu að hefja viðræður við Vesturveldin um þátttöku í NATO. Leiðtogar norska verkamannaflokksins vildu með þessu styðja frumkvæði breska verkamannaflokksins, enda höfðu verið góð tengsl verið milli þessara flokka. Þeir voru einnig í mun sterkari stöðu en áður gagnvart almenningsálitinu vegna þess, að skandinavíska leiðin hafði verið reynd til þrautar áður en NATO-aðild komst á dagskrá. Bandaríkjamenn vissu vel, að aðild Noregs var forsenda þess, að Íslendingar og Danir gengju í bandalagið. Svíar höfðu hvorki bolmagn né vilja til að láta Dönum í té öryggistryggingu. Þótt Danir færu ekki leynt með vonbrigði sín með lyktir viðræðnanna um skandinavískt varnarbandalag gátu þeir ekki staðið einir og ákváðu því að fylgja Norðmönnum. Aðild Íslands verður líka að skoða í þessu ljósi. Bjarni Benediktsson, utanríkisráðherra, hafði þegar í janúar tjáð Bandaríkjamönnum, að afstaða Íslands til bandalagsaðildar réðist að miklu leyti af því, hvort Danir og einkum Norðmenn tækju þátt í því. Afstaða Norðmanna skipti því sköpum fyrir ákvörðun Íslendinga og Dana.
Eftir að Norðurlöndin þrjú höfðu ákveðið að ganga til liðs við Bandaríkin, Kanada og Brüsselbandalagsríkin auk Ítalíu og Portúgal var síðustu hindruninni rutt úr veginum. Hér var um gagnkvæma hagsmuni að ræða: Bretum og öðrum Brüsselbandalags-þjóðum tókst það ætlunarverk sitt að fá Bandaríkin til samábyrgðar á vörnum Vestur-Evrópu. Bandaríkjamenn studdu ekki NATO af ótta við yfirvofandi innrás Sovétmanna. Þeir töldu, að Atlantshafsbandalagið þjónaði þeim tilgangi að tryggja pólitískan og efnahagslegan stöðugleika í Evrópu. NATO mundi draga úr ótta Frakka við Þýskaland, sem átti eftir að gegna lykilhlutverki í viðreisn Evrópu. Auk þess höfðu Bandaríkjamenn náð því markmiði að tryggja bandalagsaðild þeirra ríkja, sem mestu máli skiptu fyrir öryggi þeirra sjálfra: Íslands, Danmörku og Portúgals. Atlantshafsbandalagið var stofnað 4. apríl 1949 og var samningurinn undirritaður við hátíðlega athöfn í Constitution Hall í Washington. Evrópuþjóðir áttu frumkvæði að stofnun NATO, en Bandaríkjamenn hafa farið með forræði í því frá upphafi í krafti hernaðaryfirburða sinna. Morgunblaðið |
NATO
![]() |